Қўйнимизда сақлаган Янги йил

5tv.cdnvideo.ru сайти фотосурати

Маълумки, хитойликлар чет элликларга унчалик ишонмайдилар ва ҳатто уларни ўзаро шайтонлар — гуй деб аташади. Бироқ, йилда шундай вақт келадики, унда олийжаноб хитойликлар ва энг ашаддий чет эллик шайтонлар бир маромда бирлашади. Бу вақт Хитой Янги йили деб аталади, Чуньцзе деб ҳам аталади, шунингдек, у Ой тақвими бўйича нишонланадиган Баҳор байрамидир.

Яшил, кўк ёки қора?

31 декабрдан 1 январга ўтар кечаси кириб келадиган одатдаги Янги йилдан фарқли ўлароқ, Хитой Янги йили хоҳлаган вақтда, аниқроғи – 21 январдан 20 февралгача бўлган қишки янги ойнинг исталган кунида келади. Бу йил Баҳор байрами эрта келган, у 29 январда нишонланди.

Ҳатто Хитой астрологиясидан унчалик хабардор бўлмаган одамлар ҳам 2025 йил Яшил ёғоч илон йили бўлишини билишади. Турган гап, бундай фантастик ҳайвон ҳатто Хитой табиатида ҳам мавжуд эмас. Бу ерда келгуси йилни англатувчи рамзий хусусиятлар жамланган: ҳайвон, ранг ва асосий элемент, Хитой анъаналарида кўра, у бешта унсурдан иборат — олов, сув, ёғоч, металл ва тупроқ.

Шундай қилиб, бу йил асосий ҳайвон — Илон, асосий элемент Ёғоч, асосий ранг эса Яшил деб айтишимиз мумкин. Бироқ, бу ерда талқин қилишда баъзи фарқлар пайдо бўлиши мумкин. Турли манбаларда бу йилги илонни яшил эмас, балки фирузаранг, кўк ёки ҳатто қора бўлишини ўқишингиз мумкин. Табиий савол туғилади: қайси рангдаги илон ҳақиқий ва қайсилари сохта?

Жавоб оддий: барча илонлар тўғри, ҳақиқий. Гап шундаки, жорий йилнинг ранг схемасини белгилаб берувчи хитойча 青 иероглифи («цин») тўқ кўкдан қора ранггача бўлган барча рангларни ифодалайди. Шундай қилиб, таржима қилишда ҳар ким ўзи ёқтирган рангни танлаши мумкин.

Тупуришади ва безорилик қилишади

Илон йили арафасида хитойларнинг ўзлари бу ҳайвонга қандай муносабатда бўлишларини тушуниш яхши бўларди? Қизиғи шундаки, бу ерда аниқ жавоб йўқ.

Бир томондан, илон донолик, эҳтиёткорлик ва керакли вақтда зарба бериш қобилиятига эга ва бу ерда, хитойликларнинг фикрига кўра, инсон судралувчидан кўп нарсаларни ўрганиши мумкин. Бундан ташқари, илон ўзининг физиологияси туфайли ҳамма жойга кириб кета олади, бу хитойликларга ёқади ва уларнинг миллий характерига жуда мос келади.

Хитой Янги йили арафасида. РИА Новости фотомурати

Бошқа томондан, илон барибир илон, яъни яширин, хавфли ва кўпинча заҳарли мавжудотдир. Нима учун у сизнинг оёғингиз тагига судралиб келганини ҳеч қачон аниқ билмайсиз — шунчаки унга ҳурмат кўрсатиш учунми ёки сизга нисбатан қўполлик кўрсатиш учун, бу ҳислат барча судралувчиларга ва айниқса илонларга хосдир.

Ва ниҳоят, илон, агар тўғри пиширилган бўлса, мазали ва соғлом таом ҳисобланади, айниқса жанубий хитойлар орасида.

Бугунги кунда Хитойнинг шимолида ёввойи илоннинг шунчаки бепоён кенгликларда айланиб юрганини деярли кўрмайсиз. Бироқ, қадимги даврларда Янцзи ва Хуанхэ дарёлари водийлари ботқоқли ўрмонли жойлар бўлиб, зич чакалакзорлар билан қопланган ва бу чакалакзорларда сон-саноқсиз илонлар бўлган. Аммо хитойликлар нотинч халқ, шунинг учун улар тезда ўрмонларни кесиб, ботқоқларни қуритиб, илонларни еб битирганлар. Энди шимолда бу ёқимли судралувчини фақат ҳайвонот боғида, дорихонада — қуритилган шаклда ёки емак кўчаларида кабоб сифатида топиш мумкин.

Аммо илон кабоблари ҳали ҳам экзотик нарса. Биринчидан, бу пиширишнинг энг ёмон усули: бу ҳолда илонлар резинадай таъмсиз бўлиб чиқади. Иккинчидан, замонавий ёш хитойликлар тушунарли ва маданиятли гўштни афзал кўрадилар — чўчқа гўшти, қўзичоқ, товуқ, денгиз маҳсулотлари ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

Жанубда эса илонлар ҳали ҳам озиқ-овқат сифатида тановул қилинади. 2000-йилларнинг бошларида Гуйлин шаҳрига ташриф буюрган рус сайёҳлари, эҳтимол, русча Пётр исмли хитойлик гидни учратишган. Ўзининг эътирофига кўра, Пётр Достоевскийни рус тилида ўқиб чиққан, яъни у рус халқининг катта қисми эриша олмайдиган жасоратни амалга оширган. Афтидан, буюк рус ёзувчиси камбағал гидда шундай таассурот қолдирганки, у экскурсиялар пайтида доимо асабий кулиб юрган. Бироқ, Пётр ташриф буюрувчиларга ўзининг хушчақчақлиги билан эмас, балки самимий эътирофи билан эсда қолган. Россиялик сайёҳлардан бири қўрқув билан атрофдаги тоғларга илонлар кўпми, деб сўраганида, Пётр афсус билан жавоб берди: илгари кўп эди, лекин ҳозир йўқ.

— Қаёққа кетишган? — сўрайди сайёҳ.

— Ҳаммасини еб битиришган, — деб жавоб берган Пётр лабларини ялаган ҳолда, — жуда мазали эди. Энди улар фақат фермалардан келтирилади.

Бироқ, ёввойи илонларни эган бўлсалар ҳам, уларнинг ҳаммасини ейишмаган ва ҳамма жойда ҳам илон ейишмаган. Хитой жанубидаги Гуандун провинциясида илон овловчи касби бугунги кунгача сақланиб қолган. Улар одатда тоғларда ов қилишади, у ерда қора кўзойнакли илон, яъни Хитой кобраси бор. Илон овчиларнинг ўзлари кўзойнакли илонларни «хэнь лихэй» ёки таржимада ўта даҳшатли деб таърифлашади. Агар ҳикояларга ишонилса, бу жуда қўпол илонлар, биринчидан, қаттиқ тишлайди, иккинчидан, улар кучли заҳарга эга, учинчидан, улар бу заҳарни жуда аниқ, кўзларга киритиш учун мўлжаллаб тупурадилар.

Хитой кобраси. wikimedia.org сайти фотосурати

Миш-мишларга кўра, ўтмишда ёғоч кесувчилар Хитой кобраларидан жуда кўп азоб чекишган. Камбағалларнинг таъкидлашича, агар улар тасодифан илонни безовта қилсалар, у дарҳол уларга даҳшатли кўриниш билан сапчиган. Ўтинчи, табиийки, қочиб кетади, аммо ярамас судралувчи унинг орқасидан қувлай бошлайди. Айтишларича, бундай илондан қутулиш учун бир нечта тоғ дараларидан ўтишингиз керак бўлган.

Тўғри, бу ҳикояларга ҳозир камроқ ишонилади. Қўрқатга қўш кўринади. Ўтинчилар, эҳтимол, уларни таъқиб қилаётган бир хил илонни унинг турли қариндошлари билан адаштирган. Аслида, Хитой кобралари кўпроқ нарсага қодир.

Илгари, улар қўлга олинганда, анъанага кўра, дарҳол ўлдирилмаган, балки махсус металл қафасларга солинган. Илонлар бу ердан қочиб қутула олмаганлар, лекин улар ўтиб кетаётган бегуноҳ йўловчиларга катта ғазаб билан тупуришган — ва бу алоҳида аттакцион бўлган.

Питонли ароқ

Авваллари, агар харидор илонни сотиб олса, илонни нимталашгандан сўнг унинг териси ва ўт пуфагини савдогарга қолдиришган. Буларнинг барчаси қуритилган ва махсус йиғиш пунктларида яхши пулга сотилган. Илон сафроси ҳали ҳам Хитой тиббиётида ажойиб дори ҳисобланади. Бундан ташқари, кенг эътиқодга кўра, илон умуртқасини ейиш моховни даволайди.

Кўпинча илонлар димланади ёки улардан шўрва тайёрлашади. Бундай ҳолда, улар судралувчидан суякларни олиб ташлашади, орқа ҳовлига борадилар, танҳо жой топадилар, чуқур қазадилар ва шу ерда суякларни кўмадилар. Бу маросим илон суяги санчилган одам ҳеч қандай касалликдан қутулолмайди, деган бидъатдан келиб чиққан. Замонавий сўз билан айтганда, хитойликлар илон суяги инъекцияси ОИТС билан бўлгани каби иммунитет тизимига таъсир қилади, деб ишонишган. Тўғри, бу афсона Хитойда ОИТС фан томонидан кашф этилишидан анча олдин шаклланган.

Маълумки, Гуандун провинциясида илон қадим замонлардан бери истеъмол қилинган. Шундай қилиб, Ғарбий Хан сулоласи даврига (икки минг йилдан кўпроқ вақт олдин) тегишли бўлган «Хуйай нань цзи» матнида шундай дейилган: «Питонни ушлаган жанублик ноз-неъматдан баҳраманд бўлган. Бироқ, питоннинг катта-кичиклигини ҳисобга олсак, ким кимдан баҳраманд бўлишини олдиндан айтиб бўлмайди — питондан жанубликдан мазза қилганми ёки жанубликдан питон.

ХХ аср охирида социалистик Хитойда илон камдан-кам истеъмол қилинган, шунинг учун Гуангдун провинциясида илон гўшти жуда арзон бўлган. Шундай қилиб, 1985 йили Цзиньсинь шаҳридаги бозорда маълум бир хитойлик харидор атиги беш юанга 2,5 килограмм илон гўшти сотиб олган (ўша пайтда бу пулга фақат бир килограмм чўчқа гўшти сотиб олиш мумкин эди). Шундан сўнг у капиталистик Гонконгдан келган дўстлари учун дабдабали зиёфат берган, бу ерда, аксинча, илон гўшти жуда қиммат бўлиб, деликатес сифатида хизмат қилган. Бироқ, жуда тез орада Дэн Сяопин ҳокимиятни тарк этади ва Хитойда ўзгаришлар бошланади. Хитой самоварида пиширилган илон гўшти жуда машҳур бўлиб кетади.

Хитойликларнинг илонли ароғи. zooofoto.ru сайти фотосурати

Қандай бўлмасин, илонларни яна кенг истеъмол қила бошланади, улардан дори-дармонларни тайёрлашади ва спиртли ичимликлар ёки шароб билан тўлдирилган идишларда маринад қила бошлайдилар. 2000-йилларнинг бошларида туристик пароходлар Лицзян дарёси бўйлаб сузиб юрган, у ерда сайёҳларга ароқ ва илон қўшилган виноларни татиб кўриш таклиф қилинган. Камдан-кам европаликлар ёки ҳатто шимолий хитойликлар бундай аттракционга журъат этишади, аммо илон ароқлари кутилмаганда австралияликларни ҳайратга солди.

Қизиғи шундаки, Хитойда вино ва ароқ нафақат кичик заҳарли илонлар, балки ҳатто катталар питонлари билан ҳам тўлдирилган идишларда тайёрланади. Албатта, улар оддий шишаларга эмас, балки одам бўйи баланд циклоп ўлчамидаги шиша идишларга жойлаштирилади.

Илон нафақат Хитой ошхонасида, балки Хитой адабиётида ҳам сезиларли из қолдирган. Ўрта асрлардаги Хитойнинг энг романтик ҳикояларидан бири бу «Оқ илон афсонаси»дир. Даочиларнинг фикрига кўра, агар маълум бир ҳайвон даоистик сеҳр билан шуғулланса, ўзини такомиллаштирса ва унга ажратилган вақтдан омон қолса, у муҳимроқ мавжудотга айланиши, одамга айланиши ва ҳатто ўлмасликка эга бўлиши мумкин. Оқ илон афсонасида қиз қиёфасига кира оладиган сеҳрли илон ҳақида сўз боради. У Сюй Сянь исмли йигитни севиб қолади, лекин уларнинг севгисига даҳшатли афсунгар тошбақа тўсқинлик қилади. Бу афсунгар Оқ илонни йўқ қилишга қасам ичади ва деярли мақсадига эришади ҳам.

Афсона Ханчжоу шаҳрида содир бўлади — ва бу тасодифий эмас. Айнан Ханчжоу чегарасидан сўнг илонлар ҳақиқатда ҳам, хитойликлар онгида ҳам кўпроқ жой эгаллайди. Оқ илон афсонаси асосида кўплаб фильмлар ва спектакллар, жумладан қўғирчоқ театри ва ҳатто соя театри ҳам яратилган. Машҳур хитойлик актёр Мэй Ланфань ўйнаган спектакль бўлган. Айтишларича, Чарли Чаплиннинг бу спектаклни кўрган ва уни юқори баҳолаган.

Умуман олганда, хитой тилини ўрганишни бошлаган ҳар бир киши илонни биринчи ҳайвон сифатида учратади. Чет элликлар учун деярли барча хитой тили дарсликларида «хуа ше тянь цзу» — «илонга оёқ чизиш», яъни натижани бузғунчи қўшимча ишларни бажариш ибораси мавжуд.

Илон, шунингдек, машҳур хитой маталларида ҳам тилга олинади.

1. Илон узунликни ўлчаб, кейин илон балиғини ейди (акс ҳолда у тўлиқ кирмаслиги мумкин). Бу эътиборсизлик вазиятга қараб ҳаракат қилиш кераклигини англатади.

2. Илон бамбук трубкаси ичида судралади — ҳар бир эгилиш унга қийин бўлади. Бу маталнинг моҳияти: одам ҳамма нарсада қийинчиликларни бошдан кечирадиган вазият.

2. Илон бамбук трубасига судралиб кирди — ҳаракат қилишнинг ягона йўли шу йўл (ҳеч қаерга бурила олмайсиз). Камчиликнинг моҳияти: бошқа йўл йўқ.

Нюйва ва Фуси. pinimg.com сайти фотосурати

Енгил оёқлилар куни

Бироқ, илонлар хитойликларни нафақат ошхона масаласида, балки тиббиёт нуқтаи назаридан қизиқтиради. Хан сулоласининг бошида (милоддан аввалги 202 — милодий 220 йиллар) маърифатпарвар одамлар илон гўштидан воз кечиб, маълум бир илоҳий руҳнинг тимсоли сифатида унга сиғинишни бошлаганлари ҳақида маълумотлар бор.

Эҳтимол, бу ерда Хитой мифологияси билан боғлиқ янада қадим культлар ўз аксини топган. Хитой халқининг афсонавий аждодлари Нюйва ва Фуси ярим одам, ярим илон жонзот сифатида тасвирланган. Уларнинг танаси ва боши одатда одам (баъзан буқа), пастки қисми эса илонга ўхшайди. Хан сулоласи қабрларида Нюйва ва Фуси илон думларини бир-бирига боғлаб турадиган барельефлар мавжуд, Фуси эркак сифатида қўлида Қуёшни, Нюйва аёл сифатида Ойни ушлаб туради.

Бошқа хитойлик эътиқодларга кўра, илон кичик аждаҳодир. Дарҳақиқат, Хитой аждаҳолари бутунлай серпантин танасига эга ва илонлар каби сув билан чамбарчас боғлиқ.

Хитойда ҳар бир Будда ибодатхонасида тўртта самовий шоҳ — тўртта асосий йўналишнинг қўриқчи худолари мавжуд. Улардан бирининг ҳамроҳи – Ғарб ҳукмдори – улкан илон. Машҳур хитой мультфильмида «Самовий саройдаги муаммо»да бу илон маймун қироли Сун Укунани тутиб, ютиб юборишга ҳаракат қилади.

Гуандун провинциясида Яшил аждаҳо ибодатхонаси бор. Бу ибодатхонада аждаҳо қиёфасида илон руҳига сиғинадилар. 1949 йили Хитой Халқ Республикаси ташкил топгунга қадар бу ерда йилнинг ҳар иккинчи ойида Аждарлар фестивали ўтказилган. Илон ҳайкали кўчага олиб чиқилган ва у билан бутун шаҳар бўйлаб сайр қилинган. Сайлга қоғоз, мато ва бошқа материаллардан ясалган илонларни кўтарган мусиқачилар ва раққосалар ҳамроҳлик қилишган. Махсус актёрлар яшил ёки қора ипак костюмлар кийиб, юзларини илонга ўхшаш услубда бўяб, қўлларида улкан олтин илонни ушлаб туришган.

Москвада хитой Янги йили нишонланмоқда. «Фарғона» фотосурати

1949 йилгача ижтимоий масъулияти паст аёлларга ҳам сайлда иштирок этишга рухсат берилган. Улар энг яхши кийимларини кийиб, оддий фуқаролар каби илоҳий илон билан бирга шаҳар кўчаларида юришган. Шунинг учун байрамнинг иккинчи номи ҳам бўлган: «Цзинюй дэ цзежи», яъни «Қўшиқчи куни» ёки оддийроқ айтганда, фоҳишалар байрами. Бу цзинюйлар япон гейшаларига ўхшарди, улар ҳам эркакларнинг кўнглини олган. Аммо, бунга қўшимча равишда, цзинюй интим хизматларни ҳам кўрсатган.

Савол туғилади: нега энди қўшиқчилар байрамга иккинчи ном беришган? Кўринишидан, хитойликлар фоҳиша ва илон ўртасида қандайдир ўхшашликни кўришган. Уларнинг иккаласи ҳам кераксиз кўринишга киришмаган. Бундан ташқари, илон чақиши мумкин, қўшиқчи эса касалликни юқтириши мумкин.

Республика ташкил этилгандан кейин фоҳишалик тақиқланган, Илон шарафига юришлар ҳам тўхтаган. Бироқ, ХХ асрнинг охирида Аждаҳо фестивали яна катта дабдаба билан нишонлана бошлаган. Тўғри, эндиликда фоҳишалар ўрнига Хитой коммунизмининг яхши ниятли қурувчилари ва қўлларида сохта илонларни ушлаб, катта иштиёқ билан рақсга тушадиган кампирлар қатнашмоқда. Хитойликлар баъзан булар нафақат кекса аёллар, балки ўша цзинюй, фақат ёши каттароқ, деб ҳазиллашадилар, аммо Хитой тарихи фани бу версияни тасдиқламайди.

Ниҳоят, шуни айтиш лозим, мунажжимлар Илон йилини ўзгача деб билишади. Уларнинг фикрига кўра, бу одамларда уйғунлик истагини келтириб чиқариши ва янги имкониятлар очиши мумкин. Бироқ, бу имкониятларни рўёбга чиқаришда илонга ўхшаб эҳтиёткор бўлиш ва ўз сезгисига қулоқ солиш керак.

Биз, ўз навбатида, барча «Фарғона» ўқувчиларини байрам билан табриклаб, йилингиз бахтли, фаровон ва осойишта бўлишини, Илон фақат энг яхши фазилатларини намоён этишини тилаб қоламиз. Баҳор байрами муборак бўлсин! Чуньцзе куайлэ!