Кенесарихоннинг ҳаёти ва ўлими

Марказий Осиё мамлакатлари тарихида минтақа ҳаётида сезиларли из қолдирган ва ҳозир ҳам ҳайрат ва ғазабга сабаб бўлаётган кўплаб мураккаб ва қарама-қарши шахслар бўлган. Бу баҳоларнинг қутбланиши эса, одатда, юқорида тилга олинган шахслар риҳлатга юз тутгандан сўнг ўн, ҳатто юз йиллар ўтиб чизилган чегараларга боғлиқ, яъни моҳиятан, ҳозирги сиёсий вазиятнинг натижаси бўлиб чиқади.

Ўтмишнинг ана шундай қаҳрамонларидан бири, шубҳасиз, Кенесари Қосимов – XIX асрнинг биринчи ярмидаги қозоқ давлат арбоби, Ўрта Жуз хони*, узоқ йиллар ўз сиёсий мустақиллиги учун курашган шахс. Ҳаёти ғайриоддий кечган Кенесарихон билан боғлиқ ҳикоянинг ёрқинлиги унинг тана қолдиқлари тақдири билан боғлиқ сирларга чамбарчарс — энг кенг тарқалган версияга кўра, хон калласи ҳали ҳам Россия музейларидан бирида сақланмоқда. Хон калласининг бундай қисмати уни енгиб, калласини танасидан жудо қилган қирғизлар билан боғлиқ, табиийки, қозоқ жамоатчилигининг маълум бир қисми буни хазм қилолмайди.

Хонанда ҳам, президент ҳам

Кенесарихоннинг ҳаёти ва ўлими мавзуси сўнгги бир неча ой ичида Қозоғистон ва Қирғизистон ахборот маконини икки марта эгаллаб олди. Гарчи авваллари ҳам марҳум хон вақти-вақти билан ньюсмейкерларни безовта қилган, масалан, 2021 йили Роскосмоснинг ўша пайтдаги ёқимсиз раҳбари Дмитрий Рогозин «Бойқўнғир» ОАЖ бош директори Даурен Муса билан «Буран» космик кемаси тақдири бўйича жанжаллашиб қолган. Даурен Муса кемани Кенесарихон калласига алмаштиришни таклиф қилган. Бундан ҳам олдин Қозоғистон собиқ президенти Нурсултон Назарбоевнинг ўзи хон қолдиқларини ватанига қайтаришда ёрдам сўраб Владимир Путинга шахсан мурожаат қилган. Афтидан, Россия расмийларининг ўзлари бу бошнинг ҳозирда қаерда экани, умуман сақланиб қолганми-йўқлигини билишмасалар ҳам керак.

Ва шу йил бошида қирғизистонлик қўшиқчи Қайрат Примбердиев ўз интервьюсида очиқчасига гариради:

«Шундай бўлганки, Ўрмон хонимиз Кенесарийхонни ўлдиришга мажбур бўлган. Мен фақат ўз номимдан қозоқ халқидан бўлиб ўтган воқеа учун кечирим сўрамоқчиман. Тўғриси, йиғлагим келяпти. Биз Кенесарихон бошини қайтариб олишимиз, ҳафагарчиликларга барҳам берган ҳолда, унинг руҳига Қуръон тиловат қилишимиз керак».

Хонанда фақат ўз номидан гапиргани ва бутун қирғиз халқини қўшнилари олдида тавба қилишга чақирмаганига қарамай, Миллий хавфсизлик давлат қўмитаси Примбердиевга нисбатан Қирғизистон Республикаси Жиноят кодексининг 330-моддаси («Ирқий, этник, миллий ва диний адоватни қўзғатиш») билан жиноий иш қўзғади. Оқибатда хонанда 100 минг сом (тахминан 1100 доллар) жарима тўлашга мажбур бўлди.

Май ойида YouTubeда Кенесарихонга бағишланган видео пайдо бўлди, унинг муаллифи хон ва қирғизлар ўртасидаги оғир муносабатлар ҳақидаги сўзлари билан Президент Садир Жапаровни шу қадар хафа қилдики, у Сун Цзидан иқтибослар билан қуролланиб, Facebookда таъсирчан жавоб постини эълон қилди. Давлат раҳбари Кенесарихон мустамлакачиликка қарши курашганини ва муносиб рақиб бўлганини, қирғиз Ўрмон хони ҳарбий зукколик кўрсатиб, адолатли жангда ғалаба қозонганини таъкидлайди. Жапаров қирғиз халқи ҳеч қачон биринчи бўлиб ҳужум қилмаганини, тарихни бузиб, халқлар ўртасида низо солдиришга қаратилган замонавий уринишлар чегаранинг ҳар икки томонидаги провокаторлардан келиб чиқаётганини айтади.

Жапаровнинг муносабатидан сўнг ўша YouTube канали муроса баёнотини эълон қилиди. Унда президентга эътибори учун миннатдорчилик билдирилган, нифоқ қўзғатилишинида «Россия империяси давридан бери халқларни бир-бирига қарама-қарши қўйган ва бугун яна бошини кўтараётган буюк давлат шовинизми»ни айбланган.

Гарча, бу вазиятда универсал — чор ёки совет тузумининг оғир мероси, шунингдек, «мусибатли 90-йиллар» тушунчалари қўлланилаётган экан, келинг, Кенесарихон ишларига бироз батафсилроқ тўхталиб ўтамиз: унинг қўшнилари билан муносабатлари қандай ривожлангани ва сўнгги икки юз йил ичида унинг фаолиятига берилган баҳолар қандай ўзгарганини кўриб чиқамиз.

Охирги хон

1802 йили туғилган Кенесари Аблайхоннинг набираси бўлган. Аблайхон ҳокимияти барча қозоқ жузлари томонидан расман тан олинган, аммо ўша пайтда Россия империясига қарам бўлган охирги ҳукмдор эди. Яъни, бизнинг қаҳрамонимиз даштнинг энг нуфузли оиласидан чиққанини айтишимиз мумкин ва 1822 йили император Александр I ўзининг «Сибирь қирғизлари тўғрисида» низоми билан («Сибирь қирғизлари» номи Ўрта Жуз қозоқларига — Абилай ва Кенесари одамларига берилган, масалан Кичик Жуз қозоқлари «Оренбург қирғизлари», деб аталган) деярли хон ҳокимиятини йўқ қилган, лекин бу оила қаршилик кўрсатишга қарор қилган — ахир, унинг йўқотадиган нарсаси бор эди. Қолаверса, Ўрта Жузнинг сўнгги хони, Кенесарининг амакиваччаси Губайдуллахон чор ҳукумати томонидан тайгага сургун қилинган.

1820 йиллар ўрталарида Кенесари отаси Қосим ва акалари билан биргаликда русларга қарши партизанлар урушида қатнашади. «Агар Худо мадад берса, бутун қирғизларни [яъни қозоқларни] бирлаштириб, яна Аблайхон давридагидек бўламиз», — деганди улар ўша кунлари.

Совет тарихчиси Михаил Вялкин 1941 йили нашр этилган «Қозоғистон ССР тарихи очерклари» асарида Кенесарига шундай таъриф беради: «кучли, ғайратли, ғайриоддий ақл, катта ташкилотчилик қобилияти ва букилмас иродага эга». Ўз навбатида, Оренбург мэри ва ўлкашунос олим Николай Середа 1871 йили «Вестник Европы» журналида эълон қилинган «Қирғиз султони Кенисари Қосимов қўзғолони» асарида хон ҳақида шундай таъриф беради:

«У қатъиятли, ғайратли одам эди; ирсий қасос қоидаларида тарбияланган, мағлубиятга учраган душманга, ақидапарастлик даражасига қадар шафқатсиз эди, болалигидан босқин ва барантларда (чорвани қўлга олиш мақсадидаги босқинлар) қатнашиши уни ажойиб чавандозга айлантирди, муваффақиятсизликка учраган тақдирда даштнинг беозуқа жойлари унинг руҳини тоблаган, туядан ҳам кўпроқ кучли, қаноатли қилганди. Босқинларида шижоатли бўлиб, у ҳамма нарсани вайрон қилувчи дашт бўрони каби ҳеч қандай тўсиқ олдида тўхтамасди, аксинча, ҳар бир тўсиқ унинг букилмас иродасини ғазаблантираётгандек туюларди ва охиригача мақсадга эришга ундарди».

Кенесари Қосимов бошчилигидаги қўзғолон харитаси. 8 синф учун Қозоғистон тарихи дарслигидан

Чор қўшинлари томонидан шимолдан босилган Қосимовлар Қўқон хонлиги назорати остидаги ҳудудга кўчиб ўтадилар, бу даврда у ўзининг максимал ҳажмига эришганди, шу жумладан Қозоқ чўлидаги фаол кенгайиш туфайли. Бу ерда Кенесари, ўғли Ахмет ​​Кенесариннинг хотираларига кўра, «эшон Раҳмон-Излер раҳбарлигида ўзини тафаккур сабоғига бағишлаган». Умуман олганда, 1836 йилгача руслар билан урушни, асосан, Кенесарининг катта акаси Саржон олиб борган, у ҳам қўқонликлар томонидан юришларда қатнашган. Бироқ, Қўқон ҳукмдори Тошкент ҳокими Муҳаммад Алихон Саржонни (бир неча йилдан сўнг ака-ука Қосимларнинг отаси) ўлдиришга буйруқ берганида, Кенесари Хивага, у ердан эса Ўрта Жузда туғилиб ўсган кўчманчилар қароргоҳига қочишга мажбур бўлади.

1837 йил ноябрда Кенесари юк карвонига ҳамроҳлик қилаётган казаклар отрядига биринчи йирик мустақил ҳужумини амалга оширади. Бунга жавобан чор ҳукумати қозоқ қишлоқларига жазо экспедициясини уюштиради ва орадан бир йил ўтиб Кенесари бир неча минг кишилик қўшин билан Оқмўла қалъасига ҳужум қилади. Шундан сўнг, Середа ёзганидек, «даштлардаги тартибсизликлар янада аниқ, хавотирли ва сурункали тус олади».

Оренбург ва Ғарбий Сибирь генерал-губернаторликлари маъмурияти ўртасидаги келишмовчиликлардан моҳирона фойдаланган (Ўрта Жуз ерлари империянинг шу ҳудудлари ўртасида бўлинган), шунингдек, ўзини атоқли тактик мутахассис сифатида кўрсатган Кенесари узоқ вақт давомида Россиянинг анчагина катта ҳудуддаги таъсирига қарши муваффақиятли курашган: унинг қўшинлари Улитау, Кокшетау тоғларида, Тўрғай ва Ирғиз дарёлари водийларида, Оролбўйида, Сирдарёнинг қуйи ва ўрта ерларида ҳаракат қилган. Қўзғолон деярли бутун Ўрта Жузга, шунингдек, Кичик ва Катта Жузлар ерларининг бир қисмига тарқалади. Бундан ташқари, чор қўшинлари билан бўлгани каби, Кенесари Қосимов рус тожига содиқ қолишга қарор қилган ўз қабиладошлари билан жанг қилган: казак душманлари сингари, унга бўйсунмаган қишлоқларни бутунлай талон-тарож қилган.

Қайсидир паллада ҳокимиятнинг жазо чоралари бўлажак хонни яна қўқонликлардан паноҳ излашга мажбур қилади, бу сафар у маҳаллий элитанинг хиёнатига дуч келади: Тошкент ҳокимининг буйруғи билан нафақат оиланинг отаси Қосим, балки Кенесарининг икки хотини, ўғли ва қизи ҳам ўлдирилади. Қўқон ва Хиванинг дастаклашидан умидини узган маҳаллий ҳукмдор Россия билан жанг қилишдан бош тортади — Кенесари сулҳ тузишга қарор қилади. У чор маъмуриятидан амнистия сўраб, қўлига қурол олишига фақат рус ҳарбийлари ва казакларнинг тинч кўчманчиларга қарши қатағонлари сабаб бўлганини тушунтиради. Кенесари қозоқ ишлари билан шуғулланувчи Оренбург чегара комиссиясининг бошлиғи генерал Григорий Генсга шундай деб ёзади:

«Мана бир қанча вақтдан бери биз ҳақ йўлдан адашиб, Сибирь чизиғидаги руслар билан жанжаллашган бўлсак-да, биз энди тўғри йўлни топдик, тавба қиламиз ва унга эргашишни хоҳлаймиз».

Бироқ, амнистияни олган Кенесари рус амалдорлари кутганидек, тинч ҳаётга ўзини бахида қилишга шошилмайди. Аксинча, унинг исёни янги куч билан алангаланади. Қурултойда расман бутун қозоқларнинг хони сифатида тан олинган (аслида бу ҳаракат маҳаллий элита орасида универсал қўллаб-қувватланмаган) халқаро даражага чиқишга ва Бухоро амири билан Қўқон хонлигига қарши биргаликдаги ҳаракатлар тўғрисида музокаралар олиб боришга ҳаракат қилади. Ахмет ​​Кенесарининг ёзишича, «Кенесари орқада Россияга таяниб, отаси ва ака-укаларини ўлдиргани учун Қўқондан ўч олишни, Қўқонни ажратиб олишни ва ҳатто хонликни забт этишни хоҳлаган ва бунга умид қилган».

«Казакларнинг маҳаллий аҳоли устидан босқини. Николай Каразин асари

Бироқ, Петербургда даштда мустақил сиёсий арбоб пайдо бўлишини хоҳлашмаган. У ерда хоннинг русларга тоъбе бўлишдан қочиб, Бухорога ўтишидан қўрқишган. Шундай қилиб, Кенесари русларга бўйсунган қишлоқларни яна ўз қўлига олгач, уларни император хазинасига солиқ тўлашни тақиқлаб, хон қўшинлари ғарбга Эмба (Жем) ва Урал (Жайиқ)гача бостириб кириб, қўқонликларни жанубга, Сузак ва Туркистонгача қисиб қўйганидан сўнг, чор ҳукумати қасос олиш компаниясин бошлайди. Чегара комиссияси хонни исёнчи деб эълон қилади ва унинг бошига 3000 рубль мукофот тайинлайди.

Шунга қарамай, даштни тинчлантиришга уринишлар бир неча йил давомида ҳеч қандай натижа бермайди. Вяткин ёзади:

«Кенесари даштда ҳукмронлик қилди, қозоқлардан закот йиғиб, ўз ихтиёри билан унга қўшилишни истамаганлардан жарима ундирди, даштда карвонларни тўхтатди... Унинг 1844 йил охири ва 1845 йиллардаги нуфузи нафақат Ўрда, балки Ўрта Осиё хонликларида ҳам ҳар доимгидек юксак эди».

Кенесари чор ҳукматидан тортиб олинган кўчманчилар ерларини қайтаришни ва Россияга бўйсунмаган, фақат империя билан иттифоқдош бўлган мустақил қозоқ давлатини тан олишни талаб қилади. Санкт-Петербургдагилар эсамуроса қилишга мойил эмасдилар – даштда бир қанча истеҳкомлар қуриб, чор қўшинлари Россия ҳукуматига содиқ қозоқ султонлари билан биргаликда Кенесарини жанубга, Сарису ва Чу дарёлари томон чекинишга мажбур қиладилар. Бу ерда Катта Жузнинг кўчманчи лагерлари жойлашган бўлиб, уларнинг султонлари 1846 йили Россия тожига содиқликка қасамёд қилгандилар. Кенесари эса қўлга олинган ерлар билан ҳақ тўлашни ваъда қилиб, уларнинг бир қисмини Қўқонга қарши урушга сафарбар қилади. Қўқоннинг бир қанча қалъаларини эгаллаб олишига қарамай, қўшинларида вабо тарқалган Кенесари кўп ўтмай жануби-ғарбга, Или дарёсининг нариги томонига чекинади. Бу ердан у руслар ўша пайтдаги қирғиз ёки қора қирғизларга қарши юриш бошлайди.

Кенесари бошини йўқотади

Аввало, Кенесари ўзининг орт томонини қўриқлаш, бутун Катта жузни, қўшни қирғизларни босиб олиш, сўнгра яна Қўқонга қарши уруш бошлаш умидида хитойлар билан иттифоқ тузишга уриниб кўради – хиёнат учун ўч олиш фикри хонни тарк этмайди. Ахмет ​​Кенесарининг таъкидлашича, ўша пайтда 20 минг чодир, яъни 100 мингга яқин одам ҳали ҳам Қосимов билан бирга юрган. Шунга кўра, жангчилар сони 5-10 минг киши бўлиши мумкин эди, бу қўзғолон авжига чиққан, Кенесари қўшини 20 мингга етган даврдагидан анча кам.

Бироқ, қирғизларнинг ўзлари ҳам тиниб-тинчимас хонга қўшилишни умуман исташмас эди. Ва бунинг ажабланарли жойи йўқ эди, зеро қозоқларнинг кўпчилиги ўша пайтда унга эргашишдан бош тортишганди. Қирғиз қабилаларининг бир қисми тўғридан-тўғри Қўқонга бўйсунган бўлса, бошқалари 1842 йили Иссиқкўл ҳудудидаги энг нуфузли манап (феодал) Ўрмонхонни олий ҳукмдор деб тан олган. Гарчи бу масалада қирғизлар ўртасида ҳам бирлик бўлмаса-да, ташқи босқин хавфи пайдо бўлгач, вазият ўзгаради. Совет тарихчиси Бегимал Джамгерчинов ёзганидек:

«Фақат Султон Кенесарининг қирғизларга ҳужуми пайтида жанубийлардан ташқари барча қирғиз қабилалари Ўрмонхон атрофида тўпланиб, унинг хон ҳокимиятига қандайдир кўриниш берди».

Хитой билан чегарада яшовчи қирғизларни ўзига бўйсундириб, Кенесари уларни ўз ҳокимиятига бўйсундириш, Қўқонга бориб, ўзини ернинг ҳукмдори деб эълон қилиш мақсадида «ёввойи тош қирғизлари»га (Тян-Шанда яшовчи қирғиз қабилаларини рус манбаларида мардлиги ва шафқатсизлиги учун шундай аталган) қарши ҳаракат қилади.

Худди шундай талқин Середа томонидан берилган. Бошқа томондан, Джамгерчинов келтирган «Қозоқ-қирғиз воқеалари» қўлёзмасида Қосимов аввалроқ Ўрмонхонга ўз ҳукмронлигини қабул қилиш ва бирлашиб, русларга қарши ҳаракат қилиш таклифи билан элчихона юборгани айтилади. Аммо Кенесарининг кейинги ниятлари қандай бўлишидан қатъи назар, Ўрмонхон унга бўйсунишдан бош тортади — у ўзини хон ҳокимиятига кўпроқ лойиқ деб билади ва қозоқ раҳбарининг бошқа режаларига аҳамият бермайди. Ахмет ​​Кенесарининг фикрича, рад этиш, асосан, Кенесарининг бобоси Абилайнинг қирғизларга қарши олиб борган урушлари хотираси билан боғлиқ бўлган:

«Қорақирғиз раҳбарлари ўзаро маслаҳатлашиб, бўйсунишдан бош тортадилар: улар Аблайхон даврида содир бўлган воқеаларни ҳали ҳам эслашарди. Бир қирғиз мақолида: «Вақтинчалик душманлар дўст бўлолмайдилар, худди кесилган енгни кийимга тикиб бўлмаган каби».

Урушнинг муқаррарлигини англаган Ўрмонхон яқинлашиб келаётган тўқнашувда аллақачон қўқонликларнинг кўмагидан баҳраманд бўлиб, чор ҳокимияти билан ҳам алоқа ўрнатган. Аслини олганда, Кенесари энди бутун бир коалиция қаршисида эди, гарчи бу босқичда урушнинг бутун оғирлиги қирғизлар зиммасига тушганди, энг муҳими, уларнинг раҳбарлари барча қарорларни мустақил равишда қабул қилишарди.

Хон қўшинининг қирғиз ерлари бўйлаб юриши тинч аҳолига қарши қатағон ва бутун қишлоқларни вайрон қилиш билан ўлчанади — Середа Кенесари жангчилари одамларни қайноқ сув қозонларига қандай ташлаганликларини тасвирлайди, аммо буни ҳақиқат сифатида қабул қилиш ёки «душман тарғиботи» билан боғлаш мумкин. Тан олиш керакки, айнан шу муаллиф Кенесарининг камчиликларига ҳам, афзалликларига ҳам муносиб эътибор берган. Қандай бўлмасин, хон томонидан уруш ҳақиқатан ҳам жуда шафқатсизларча олиб борилган — кўпчилик манбалар шундан дакрак беради.

Қирғизистон почта маркасидаги Ўрмонхон бадиий тасвири

1847 йил баҳорида Кенесари қўшини маҳаллий қишлоқларни вайрон қилиш учун тарқалиб кетганида, хоннинг ўзи бир неча минг жангчи билан Тўқмоқ шаҳридан тўрт километр узоқликда, Чу дарёсининг чап қирғоғида жойлашган Кеклик-Сенгир йўлидаги тепаликда душман қуршовида қолади. Хон бир неча кун мудофаани ушлаб туради, аммо кейин қўшинининг бир қисми кетгани боис, мағлубиятга учрайди, асирга олинади ва қатл қилинади. Середа қуйидаги даҳшатли тафсилотларни хабар қилади:

«Ёввойи тош қирғизлари Кенесарини ўлдиргандан сўнг, унинг бошини кесиб, уни узун калтакка санчиб, қишлоқлар бўйлаб олиб юришади; ўч олиш учун Кенесарининг жасади аёлларга берилади, улар уни майда майда бўлакларга бўлишади».

Бошқа манбалар ҳам «қийноқлар эвазига содир этилган қатл» ҳақида ёзадилар, аммо хоннинг бошига келсак, саволлар туғилади: бу даҳшатли ўлжани Россияга юбориш ғолибларнинг ташаббуси бўлганми ёки чор ҳукумати кўп муаммоларни келтириб чиқарган исёнчи ҳақиқатан ҳам ўлганига ишонч ҳосил қилишни хоҳлагани учунми, бу аниқ эмас. Садир Жапаров ҳам охирги вариантни маъқул топади. Бошқа томондан, қирғиз манапи, асирга олинган хон Жанатай Карабеков Ғарбий Сибир генерал-губернатори Пётр Горчаковга ёзганидек:

«У бизга 60 та туяда турли мол-мулк ва червонецлар тўлаб беришни ваъда қилди... лекин биз... ўша ерда бўлган савдогарлардан Россиядек буюк давлат ёлғончи ва қўзғолончи Кенесарини ўлдиргани учун, албатта, мукофотсиз кетмаслигига ишонч ҳосил қилдик ва мен унга бу хизматлари учун унинг юзини кўришига йўл қўймай, қариндошим Хожибекка бошини кесиб ташлашни буюрдим. Мен бу хизматим учун муносиб тақдирланмадим».

Омскдаги Горчаковга хон бошини етказган Калигулла Алибеков генерал-губернатордан «бўйнидаги Георгий лентасига тақиш учун кумуш медали»ни олган.

Ўлимдан кейинги ҳаёт

Рус, совет ва ҳозирги қозоқ тарихшунослигида Кенесари Қосимов шахсига қайта-қайта баҳо берилган. Агар инқилобдан олдинги даврда хон қўзғолони Россия учун анъанавий «ўғрилар» қўзғолони сифатида кўрилган бўлса-да, бу империянинг жанубга кенгайишини узоқ вақтга кечиктиради, большевиклар даврида улар унга синфий ва мустамлакачиликка қарши хусусият беришга ҳаракат қилишган. Уларнинг айтишича, гўёки қозоқ камбағаллари рус зодагонлари, капиталистларга ва бошқа «буржуа»ларга қарши кўтарилган. Шу билан бир пайтнинг ўзида Қосимовлар оиласининг хатти-ҳаракати ғаразли ниятларга асослангани ҳақидаги иддаолар пайдо бўла бошлади. Уларнинг таъкидлашича, хон ва унинг ака-укаларини қўлига қурол олишга чор маъмурияти уларни султон-ҳукмдорлар лавозимига тайинламагани, Кенесарининг ўзи эса, биринчи навбатда, қозоқ халқи қайғусида эмас, балки шахсий амбициялардан келиб чиқиб ҳаракат қилган.

Ўз навбатида, юқорида тилга олинган Вялкин ҳам қўзғолонни «мустамлакачиликка қарши», ҳам «миллий озодлик» деб эътироф этиб, Қосимов биринчи навбатда мустақил қозоқ хонлигини яратишга интилгани, унинг душмани нафақат Россия империяси, балки Ўрта Осиёнинг бошқа давлатлари, биринчи навбатда, Қўқон хонлиги бўлганини ёзади.

Бироқ, кейинчалик Кенесари образи ҳаддан ташқари идеаллаштирилган, у олиб борган уруш (қирғизларга қилинган ҳужум эса бунга исбот бўлган) ташқи эмас, балки ички омиллар сабаб бўлган оддий феодал тўқнашуви, деган қарашлар ҳукмронлик қила бошлади. Айтганча, бундай фикрлар бизнинг давримизда ҳам тилга олинмоқда.

Урушдан кейинги даврда Кенесари сиймоси атрофидаги баҳс-мунозаралар энг юқори даражага кўтарилди: хон бошчилигидаги ҳаракат Қозоғистон тарихида илғор роль ўйнаганини, унинг мустамлака қилинишини кечиктирганини исботлашга уринган тарихчи Ермухан Бекмаханов «буржуа миллатчилиги»да айбланиб, 25 йилга озодликдан маҳрум этилган. Иосиф Сталин вафотидан сўнг, ҳамкасблар, дарвоқе, Кенесари сингари чингизид Тўре уруғига мансуб бўлган олимни реабилитация қилиш ва озод қилишга муваффақ бўлишган.

«Кенесари Қосимов қўзғолони». salem-shym.kz сайти илююстацияси

Бошқа бир нуқтаи назарга кўра, Кенесари қўзғолони фақат биринчи босқичда қозоқларнинг Россия ва Қўқонга қарши мустамлакачиликка қарши, озодлик курашини ифодалаган, аммо кейинчалик феодал низоларга айланиб кетган ва бу қирғиз ерларига бостириб кириши билан яна бир бор тасдиқланган. Шунга қарамай, сўнгги Совет йилларида ҳамон умумий салбий баҳо ҳукмронлик қилган: гўёки, қўзғолон, гарчи чор маъмурияти томонидан мустамлака зулмининг кучайиши натижасида юзага келган бўлса ҳам, реакцион монархистик хусусиятга эга бўлган ва унинг раҳбарлари ҳеч қандай тарзда ўз халқининг манфаатларини ҳимоя қилмаганлар.

Ҳозирги Қозоғистонда Кенесари Қосимов халқ қаҳрамони сифатида қабул қилинади ва унинг ички ва ташқи душманларга қарши олиб борган урушлари одатда асосланади. Қўзғолоннинг оммавий бўлганига алоҳида урғу берилади, гарчи юмшоқ қилиб айтганда, бундай баёнот анча дадил кўринади. Қайд этилишича, хон бошчилигидаги «миллий озодлик, мустамлакачиликка қарши ҳаракат»да «ҳар уч жуз аҳолисининг кўпчилиги» қатнашган ва фақат чоризм томонидан берилган имтиёзларга берилган маҳаллий зодагонлар бир қисмининг позицияси қўзғолоннинг мағлубиятига сабаб бўлган.

Ва шунга қарамай, Кенесарининг мухолиф ватандошлари ва қирғизларга нисбатан ҳаддан ташқари шафқатсизлиги ҳам эътироф этилади, гарчи кейингилар, маълум бўлишича, хоннинг ғазабига сабаб бўлган, чунки улар «қўқонликлар рағбатига» учишган ва умуман олганда, унинг чексиз душманлари қатори ғаламисликка мойил бўлишган. Бунда негадир «душманимнинг душмани менинг дўстим» тамойили эътиборга олинмайди. Масалан, қозоқ мактаб дарсликларида қўшни халқнинг Кенесари ҳукмронлигини тан олишни истамаслиги, гўёки қирғизларда хон мансуб бўлган «Чингизийларга бўйсуниш анъанаси йўқлиги» билан изоҳланади.

Шунга қарамай, Кенесари Қосимовнинг баъзи хатоларининг тан олиниши ҳақиқий ва шубҳасиз ғайриоддий шахс охир-оқибат идеал озодлик курашчиси ҳақидаги афсонага айланмаслигига, унга нисбатан танқидий фикр билдирилиши алал оқибат барча қозоғистонликлар учун даҳшатли ҳақорат сифатида қабул қилинмаслигига умид уйғотади. Зеро, ўша йиллар воқеалари атрофида қанчалик кўп афсоналар ва тўқималар пайдо бўлса, улар ортидан асл Кенесарини кўриш шунчалик қийин бўлади.

*Жуз — қозоқ уруғларининг тарихан шаклланган йирик уюшмаси.