Цензура босими остида

Руслан Мятиев. Ижтимоий тармоқдаги фотосурат

Совет даврида цензура одатий ҳол бўлган. Бироқ, Горбачевнинг қайта қуриши ва Совет Иттифоқининг қулаши ҳамма нарсани тубдан ўзгартириб юборди. Сўз эркинлиги 1980-йилларнинг охири ва 1990-йилларнинг бошларида асосий ғоялардан бирига айланди. Шунга қарамай, тез орада баъзи постсовет республикаларида орқага қайтиш юз берди ва цензура ўз ўрнини тиклай бошлади. Бу Туркманистонда энг яққол намоён бўлди. turkmen.news сайти асосчиси ва бош муҳаррири Руслан Мятиев туркман цензурасининг ўтмиши ва бугуни ҳақида мушоҳада қилади.

Доно раҳбарлик остида қувур ёрилиб кетди

— СССРнинг ҳамма жойида бўлгани каби бизнинг республикамизда ҳам ошкоралик даври қайта қуриш билан бошланган. Илгари хаёлимизга ҳам келмаган нарсаларни айтиш ва ёзиш мумкин бўлди. Журналист бўлган ота-онам 1980-йиллар охирида бемалол нозик масалаларни кўтариб чиқишарди. Албатта, бундан кейин маҳаллий раҳбарлар норозилик билдиришди. Бироқ, нашрлар чоп этилар, улар ортидан текширувлар ўтказиларди, айбдорлар жазоланарди, вазият тузатиларди. Аммо туркман мустақил журналистикасининг олтин даври, афсуски, узоқ давом этмади. Назаримда, сўз эркинлигининг пасайиши 90-йилларнинг ўрталарида, президент Ниёзов «Туркманбоши» мақомига эга бўлган пайтда содир бўлган. Ҳатто кундалик мавзулардаги танқидий материаллар ҳам марказий, ҳам маҳаллий матбуотда нашр этилишини тўхтатилди. Ўз-ўзини цензура қилиш деган нарса пайдо бўлди.

— «Туркменская искра» газетасида ишлаган Наталья Соснинанинг воқеаси бурилиш нуқтаси бўлди, деган фикр бор. У ҳокимиятнинг энг юқори поғонасидаги коррупция мавзусида ишлаган ва тўсатдан изсиз ғойиб бўлган. Бу 1993 йилнинг апрелида содир бўлганди. Айтишларича, бу воқеа журналистлар жамоатчилигини ларзага келтирган: кимдир касбини тарк этди, кимдир мамлакатни тарк этди, кимдир ўз-ўзини цензура қилиш ҳолатига тушиб қолди.

— Ҳа, шундай. Бу ошкоралик даври тугаб, Туркманбоши даври бошланганидан яққол далолат эди. Унинг култи ҳайратланарли даражада тез ўсди. Бунга амалдорлар, санъаткорлар ва бошқалар ҳисса қўшган. Ниёзовни улуғлаш, унинг шахсига сиғиниш тенденциясига қайсидир даражада халқ ҳам қўшилди. У деярли илоҳийлаштирилди ва 2002 йилдаги суиқасддан сўнг улар уни тўғридан-тўғри пайғамбар деб аташди. Табиийки, бундай шароитда ҳеч қандай танқид ҳақида гап бўлиши мумкин эмас эди.

— Хўш, Туркманбоши масаласи тушунарли. Лекин уни эмас, айрим маҳаллий амалдорларни танқид қилишсачи? Ёки, масалан, сув қувури ёрилиб кетган бўлса — бу ҳақда ёзиш мумкин эмасмиди?

—Бу мумкин эмас эди. Мансабдор шахслар асосан Ниёзов томонидан шахсан тайинланган. Уларни танқид қилиш билан сен унинг кадрлар сиёсатининг ҳаққонийлигига шубҳа билдирасан. Унинг ўзи тайинлаган амалдорни парчалаб ташлаши мумкин эди — фақат унинг ўзи. Вазирлар ёки ҳокимлар лавозимларига 6 ой синов муддати билан тайинланганлар. Олти ойдан кейин у ўз лавозимида қолиши ёки тўғридан-тўғри қамоққа тушиши мумкин эди.

Кундалик ҳаёт ҳақида, ёрилиб кетган қувур ҳақида ёзиш ҳам мумкин эмас эди. Оммавий ахборот воситалари бизда ҳамма нарса яхши эканини, ҳамма нарса ўсишда эканини доимо хабар қилишди. Ҳар йили пахта ёки ғалла ҳосилимиз кўпаярди — фақат қоғозда бўлса ҳам. Сиз боғда атиргуллар гуллаб-яшнаётганини ёзишингиз мумкин, лекин бир жойда қувур ёрилиб кетганини ёзолмайсиз. Бўлмаса, бу нима дегани: буюк Туркманбошининг доно раҳбарлигида қувур ёрилиб кетдими? Бўлиши мумкин эмас!

— Ниёзов даврида журналистларни танқид қилишга уринганликлари учун жазолаш мумкин бўлган қонунлар бормиди? Ёки уларни ноқонуний равишда қамашганми, мамлакатдан чиқариб юборишганми?

— Гурбангули Бердимуҳамедов даврида оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонун ишлаб чиқилган, Ниёзов даврида эса чакалакзор қонуни амалда эди. Мумкинмас дейишдими, демак мумкинмас. Бунга чидашни истамаганлар кетишди. Бу миллий озчиликларга ҳам тегишли эди. 90-йилларда бизда Туркманистондан оммавий эмиграция бўлган. Одамлар янги тартиб остида қандай яшашни тушунмай, Россияга кетишган. Тожикистондаги фуқаролар уруши ҳам кўпчиликни чўчитди. Худога шукур, бизда бундай ҳалокатли воқеалар бўлмади. Ҳа, миллий характердаги муаммолар бор эди, баъзида одамларга: «Ватанингга, Россияга жўна», дейишарди. Аммо фуқаролар урушига етиб бормади. Шунга қарамай, энди бундай воқеликда яшай олмаслигини англаб, одамлар, жумладан, журналистлар ҳам кетиша бошлашди.

— Республикада қолган мустақил журналистлар янги шароитда қандай ҳаракат қилишди?

— 90-йилларнинг охири ва 2000-йилларнинг бошларида мустақил ахборот бюллетенларини чиқаришга уринишлар бўлди. Бунда, айниқса, ота-онамнинг иштироки бор эди. Ана шундай журналистлар орасида Инсон ҳуқуқлари бўйича Туркман ташаббусининг амалдаги раҳбари Фарид Тухбатуллин ҳам бор эди. Кейин Ниёзовга суиқасд деб аталган воқеа содир бўлди. Бу махсус хизматлар учун барча мустақил журналистик фаолиятни тўхтатиш учун баҳона бўлди. Андрей Затока Туркманистондан ҳайдалди, Фарид Тухбатуллин қамалди, бизнинг оиламиз ҳам охири кўчиб кетди.

— Интернет Туркманистонда фақат Гурбангули Бердимуҳамедов даврида пайдо бўлган, деган гап бор.

— Аслида, бу тўғри эмас. Бердимуҳамедов даврида у кенг тарқалди, лекин Ниёзов даврида пайдо бўлганди. Мен Туркманистон шимолидаги Дашогуз деган кичик шаҳарчада яшардим ва ўша йилларда бир нечта интернет кафелар бор эди. Табиийки, ўша пайтда фойдаланиш мумкин бўлган ижтимоий тармоқлар йўқ эди. Аммо, шунга қарамай, Интернетда маълумот топиш мумкин эди. Бердимуҳамедов даврида давлат интернет кафелари ҳам пайдо бўлди. Хўш, эҳтимол у ерда биринчи ёки икки йил нимадир ишлагандир, кейин махсус хизматлар машинаси ҳаммасини эзиб ташлади. Секин-аста улар баъзи кераксиз сайтларни, порталларни, бутун майдонларни тўса бошладилар. Ушбу Интернет-кафелар ҳали ҳам мавжуд, лекин улардан наф йўқ.

Ҳозирда одамлар уйларига Интернени ўрнатадилар. Ваҳоланки, бизда битта оператор бор, бизда интернет алоқаси давлат монополиясида. Ва шунинг учун сайтларнинг ярмидан кўпи ушбу Интернетни очмайди. Энди илғор фойдаланувчилар VPN-дан фойдаланадилар ёки ўрнатилган VPN-га эга роутерни ўрнатадилар. Энг қизиғи шундаки, бу VPN-лар бир томондан Интернетни таъминлайдиган, бошқа томондан уни блоклайдиган одамлардан сотиб олинади. Бу идора Туркманистон киберхавфсизлик департаменти деб аталади.

Кибериблислар овда

Туркман Интернети ҳатто жисмоний шахслар учун ҳам қимматга тушади. «Туркментелеком»нинг жорий нархлари: 1 Мбит/с — ойига 150 манат (45 доллар), 2 Мбит/с — ойига 180 манат (54 доллар), 4 Мбит/с — ойига 230 манат (68 доллар), 6 Мбит/с — ойига 280 манат (83 доллар). Шу билан бирга, республикада ўртача иш ҳақи 1500 манатни (450 доллар) ташкил этади. Яъни, ҳатто энг секин, асосий тариф ҳам иш ҳақининг ўн фоизини ташкил қилади. Аммо бу тўлиқ Интернет эмас, балки кўпчилик сайтлари блокланган тармоқ.

Интернетни блокировка қилиш давлат томонидан миллий хавфсизлик, экстремистик манбалар ёки порно сайтлардан ҳимоя қилиш ниқоби остида тақдим этилган. Бироқ, Руслан Мятиевнинг фикрича, аслида бу шунчаки сўзлар. Мижоз VPN ёки очиқ интернет линиясини сотиб олганида – «оқ рўйхатлар» — барча сайтлар улар учун мавжуд бўлади. Шундай қилиб, фойдаланувчиларга интернетни ёпиш энди миллий хавфсизлик масаласи эмас, балки соф бизнесдир. Оддий қилиб айтганда, Туркманистон Киберхавфсизлик департаменти интернетга бепул киришни сотиш учун уни блоклайди.

«Оқ рўйхат» истеъмолчига ойига 1500 доллардан 2000 долларгача тушади. Жисмоний шахслар томонидан тарқатиладиган VPN калитлари анча арзон. Бироқ, худди шу Киберхавфсизлик Дирекцияси хусусий дистрибюторларга қарши курашмоқда. Бундан ташқари, энди у алоҳида сайтларни эмас, балки бутун пастки тармоқларни блоклайди — бу ўн минглаб сайтлар. Бундай шароитда VPN самарасиз бўлиб чиқади.

Юқори тезликдаги ва самарали интернетга муҳтож бўлганлар «оқ рўйхат» деб аталадиган нарсаларни сотиб олишга мажбур. Бунга қулайлик учун ойига икки минг доллар тўлашга тайёр бўлган йирик компаниялар ва оддийгина бой одамлар киради.

— Майли, менга тез, чексиз интернет керак. Ушбу «оқ рўйхатларни» қандай сотиб олсам бўлади, кимга мурожаат қилишим керак? Бу техник ва ташкилий жиҳатдан қандай кўринади?

— Масалан, Туркманистонда машҳур «Туркменпортал» ахборот агентлиги бор. У мамлакат ичида блокланмаган, лекин ижтимоий тармоқлардан фаол фойдаланади. Уларнинг катта Instagram (РФда экстремистик деб тан олинган ва тақиқланган Meta корпорациясига тегишли тармоқ) аккаунти бор, улар ўзларининг қисқа видеоларини ТикТокега жойлаштирадилар, Россиянинг ВКонтакте ижтимоий тармоқларида янгиликлар тарқатадилар ва ҳоказо. Бу ресурсларнинг барчаси Туркманистонда расман блокланган, яъни уларга кириш имконсиз бўлиши керак. Шунга қарамай, Туркменпортал ҳам бошқа нашрлар сингари ушбу блог ва платформаларнинг барчасидан фойдаланади. Савол: Агар улар тақиқланган бўлса, уларга қандай киришади? Жавоб: Уларда 2000 долларлик ойлик обуна бор, улар фойдаланадиган махсус линия. Ушбу қаторда фильтрлар йўқ. Европада мен хоҳлаган манбага киришим мумкин. Улар ҳам худди шундай қилишлари мумкин, лекин жуда кўп пул эвазига.

Руслан Мятиев. Ижтимоий тармоқдаги фотосурат

Яна бир мисол. Ашхободда «Йилдиз» деган меҳмонхонамиз бор, у ерда одатда хорижликлар ва турли делегациялар туради. Ушбу меҳмонхонада иккита Интернет тармоғи мавжуд. Биттаси оддий, барча туркман фойдаланувчилари учун очиқ, у ерда деярли ҳамма нарса блокланган. Аммо иккинчи қатор ҳеч қандай фильтрсиз. Чет элликларга қабулхонада иккинчи қатор учун Wi-Fi пароли берилади. Натижада улар Туркманистонда ҳеч нарса тўсиб қўйилмагандек таассурот қолдириши мумкин. Аслида, бу, албатта, тўғри эмас. «Йилдиз» меҳмонхонаси эса ушбу ажратилган линия учун пул тўлайди ва интернетни тўсиб қўйган одамларга ҳам тўлайди. Табиийки, буларнинг барчаси очиқ амалга оширилмайди, у дилерлар занжири орқали ўтади. Битта дилер, иккинчи дилер, учинчи — ва ҳоказо.

Аммо оддий одамлар нима қилиши керак? Улар бепул Интернетга киришлари мумкинми? Ҳа, улар мумкин, лекин қонунни четлаб ўтишади. Туркманистонда бозордаги ҳар қандай уяли телефон сотувчиси сизга пул эвазига VPN ўрнатади. Бу ҳам дилер. Туркманистонда фақат икки турдаги дилерлар мавжуд. Биринчи тур — бу жисмоний шахслар, бирор жойда серверни ижарага олганлар. Ушбу серверда одам ўзи учун VPN қурган ва унинг калитларини сотади, шу йўл билан пул ишлайди. Дилерларнинг иккинчи тоифаси — бу биринчисини овлайдиган кибериблислар. Кибериблислар деб Киберхавфсизлик бўлими ходимларини айтишади. Нега улар хусусий дилерларни овлашади? Чунки улар учун рақобатчилардир. Иккала тоифадаги дилерлар ҳам худди шундай қилишади — улар Интернетга бепул киришни сотадилар. Департаментдан фақат кибер иблислар ваколат ва кучга эга. Уларда ҳеч нарса блокланмаган. «Оқ рўйхат» орқали сизга интернетга киришни таъминлаб, улар бир вақтнинг ўзида қаерга борганингизни, нима қилаётганингизни, кимга нима юбораётганингизни, қайси сайтларга ташриф буюрганингизни ва у ерда нима ёзаётганингизни кузатиши мумкин.

— Хўш, хусусий дилерлар ва уларнинг VPN калитлари бироз тушунарди. Сиз том маънода бозорга боришингиз, ҳар қандай мобил телефон сотувчиси билан гаплашишингиз ва у ёки унинг дўстлари орқали VPN олишингиз мумкин. Ва агар мен, айтайлик, ташкилот бўлсам ва 2000 долларга бундай «оқ рўйхат» ни олишни хоҳласам, уни менга сотиш учун кимга мурожаат қилишим керак?

— Кўряпсизми, Туркманистон кичик давлат, Ашхобод эса ундан ҳам кичикроқ. «Туркментелеком»да ёки Ашхобод шаҳар телефон тармоғида ишловчи ходимлар бир-бирини танишади. Бу ерда биттасини топиш кифоя. У, албатта, тўғридан-тўғри сотувчига ёки бошқа IТ-мутахассис ёки телекоммуникация мутахассисига олиб боради, улар орқали эртами-кечми сиз керакли одамни топасиз.

— Ва бу одам Киберхавфсизлик департаментининг ходими бўладими?

— У амалдор, оддий муҳандис ёки бошқа мутахассис бўлиши мумкин. Аммо у сиздан 2000 доллар олган ҳолда сизга керак бўлган ҳамма нарсани тартибга солади. Албатта, у бу пулнинг катта улушини раҳбариятига беради, лекин ундан ҳам нимадир олади. Бу тармоқ маркетингига ўхшайди: ўнта мижозни олиб келинг ва ўз имтиёзларингизни олинг.

Бу воқеадаги энг ғалати нарса шундаки, Киберхавфсизлик дирекциясининг раҳбарияти президент томонидан тайинланади. Ва, албатта, мамлакат олий раҳбарияти бу соҳада нималар бўлаётганидан хабардор. Аммо нега ҳеч қандай чоралар кўрилмаяпти, ахир кибер иблисларнинг бундай фаолияти қонунлар ва мамлакат сиёсатига зидку? Менимча, иккита вариант бўлиши мумкин. Ё президент бу вазиятни ўзгартира олмаяпти, ёки ундан қайсидир маънода фойда кўради. Балки бунинг унга, отаси Гурбангули Бердимуҳамедов фойдадир. Ёки Гурбангули президентга: ўғлим, ҳеч нарса қилма, дейди. Амалдорлар бизнинг таянчимиз, улар ўзларини боқишлари керак. Шундай қилиб, улар ўзларини таъминлаяпти.

Яна бир вариант шуки, президент Сердар Бердимуҳамедов етарлича сиёсий кучга эга эмас. Туркманистон ҳозирда икки ҳокимиятлик фаол босқичида: ота, собиқ президент, ҳозир парламент юқори палатаси раиси ва ўғил республиканинг амалдаги президенти. Ҳар қалай ҳозирда ота расмий мартабаси юқори бўлган ўғли — президентдан кўра кўпроқ ҳокимиятга, кўпроқ обрўга эга.

— Ҳозир Туркманистонда интернетдаги қандайдир фаолият учун, айтайлик, лайк ва репостлар учун судланиши мумкинми? Бундай прецедентлар бўлганми, одамларга том маънода жазо муддати берилганми?

— Бу нарса бўлган, лекин Сердар даврида бу борада енгиллик бор. Мисол учун, баъзи маълумот берувчиларимиз қўлга олинди, аммо улар таъқиб қилинмади: улар суҳбат билан чекланиб, кейинги сафар янада оғирроқ оқибатлар ҳақида огоҳлантирилган. Гурбангули даврида улар бунинг учун муддат беришарди — ва бу ҳолатлар маълум. Мисол учун, бир киши коронавирус ҳақида ва оғир ҳаёт ҳақида шеър ёзган ва бунинг учун унга 5 йил берилган.

Мухбирим Нургелди Холиқов аввалги президент даврида сохта айбловлар билан тўрт йиллик муддатга қамалган эди. Унинг ҳаётини синдирдилар, соғлиғини буздилар. Бу 2020 йили содир бўлганди. Энди бу масалада бироз енгиллик бор. Бошқа томондан, коррупция кучайган. Энди одамлар тўғридан-тўғри айтишдан уялмаяпти: шунча олиб келинг, шунча оласиз, дейишяпти. Улар суммани очиқчасига номлашади — бир пачка ёки ярим пачка, яъни 5 ёки 10 минг доллар.

На қамашади, на ўлдиришади

— Назаримда, Туркманистоннинг ҳозирги президенти отасидан фарқ қилади, — давом этади Руслан Мятиев. — Гарчи унга нисбатан аввалгиларига нисбатан бир хил усуллар қўлланилса ҳам. Бир пайтлар Ниёзов ва Гурбангули Бердимуҳамедовларни мадҳ этган ўша одамлар ҳозир Сердарга нисбатан шахсга сиғиниш яратишга ҳаракат қилишмоқда. Агар бу нарса отасига нисбатан ишлаган бўлса, ўғлига нисбатан ишламаяпти. Уни султон деб эълон қилиб, тож кийдирмоқчи бўлияпти, лекин Сердор бунга алданмаяпти. Ҳозирча унинг томи кетмаган. У отаси қилган ишларни такрорламаяпти, бу отлар илан боғлиқ бўладими,пойга машиналари бўладими, отишма бўладими… У ўзини жиддий, ҳаттоки камтарона тутмоқда. Сиз ишонмайсиз, лекин у фақат қора галстук тақиб юради. Фақат бир марта жигарранг галстук тақиб юрганини кўриб, ўйладим: вой, Сердар галстукни алмаштирибдия! Доимо унда қора тантанали костюм, қора галстук, оқ кўйлак. Отаси каби унинг султонларча қилиғи йўқ. Гурбангулини бир кийимда икки марта кўриш мумкин эмас эди. У доимо гардеробини янгиларди: ҳар куни янги кийим.

— Сизнингча, отасининг қудрати заифлашгани сари Сердор қандайдир ён беришлари, балки ислоҳот ўтказиши ҳам мумкинми?

— Қийин савол. Отасининг қудрати заифлашади, деб ўйламайман. Аммо шундай бўлиши мумкинки, бундай куч энди бўлмайди. Чунки, охир-оқибат, ҳаммамиз ўламиз. Аммо агар ёш Бердимуҳамедов том маънода мамлакатдаги ягона ҳукмдор бўлиб қолса, ҳаммаси унинг омон қолиш қобилиятига боғлиқ бўлади. Бошқача айтганда, отаси кетганидан кейин ҳокимиятни сақлаб қола оладими? Чунки, масалан, Туркманистоннинг энг юқори дипломатик доираларида Сердар ҳозир декоратив фигурага айланган деган қараш бор. Унинг ҳеч қандай махсус кучи ёки таъсири йўқ. Ҳаммаси отасининг оғзига қарайди.

Масалан, Туркманистонда Ички ишлар вазири ўринбосари лавозими узоқ вақт давомида бўш турди. Айтишларича, бунга ота ва ўғил ўртасидаги келишмовчилик сабаб бўлган. Яъни номзод бўйича келиша олмаганлар. Лекин охир-оқибат кимнидир тайинлашди.

— Демак, ўғилнинг хоҳиши ҳам ниманидир англатади, сиз ўзингиз икки ҳокимиятлик ҳақида гапирдингиз. Ёш Бердимуҳамедовга ҳам нимадир боғлиқ.

— Албатта. У секин-аста ўз одамларини керакли жойларга кўтармоқда. Масалан, яқинда Сердар Бердимуҳамедов билан шахсан таниш бир йигит савдо вазири бўлди. Бу Туркманистоннинг Россиядаги собиқ элчиси Халназар Агахоновнинг ўғли. Сердар Москвадаги Дипломатик академияда таҳсил олганида Халназар Агахонов Туркманистоннинг Россиядаги элчиси, Сердар эса унинг ўғли билан дўст эди. Қолаверса, Ички ишлар вазири ҳам Сердарнинг яқин одами эканини айтишади. Албатта, Сердарда қандайдир куч бор ва у буни аста-секин ошириб бормоқда. Аммо, шунга қарамай, отасининг кучи ва таъсири ҳали ҳам жуда кучли.

Шахсан мен Сердардан умидворман. Биринчидан, у ёш. Иккинчидан, президент бўлиш учун у одамларни қамаб қўйиши, одам ўлдириши, ҳеч кимга пора бериши шарт эмас эди. Бу лавозим унга кумуш лаганда келтирилди — отасидан фарқли ўлароқ. Бинобарин, Гурбангули кетиб, Сердар ҳокимиятда қолса, Туркманистоннинг келажаги ҳозиргидан бироз яхшироқ бўлишига умид бор.

— Turkmen.news сайтида Туркияда суд туркман мухолифати блогерларини депортация қилиш ҳақида қарор чиқарганини ўқидим. Мухолифатчилар Туркманистонга қайтса, улар учун қандай хавфлар бор?

— Мен улар 28 июль куни эрталаб экстрадиция қилинган бўлиши мумкинлигини ёзган эдим ва улар аллақачон Туркманистонда. Катта эҳтимол билан улар у ерда қамоққа тушишади, ҳатто қийноқларга ҳам дуч келишади. Яна бир шундай блогер Фарҳод Мейманқулиев (Дурдиев) ҳам бир муддат аввал мамлакатга экстрадиция қилинган эди. Балки энди у тирик қолмагандир. У, таъбир жоиз бўлса, радикал блогер эди. Биринчидан, у ибораларда чайналиб ўтирмади. Иккинчидан, унинг баёнотлари ҳам кичик амалдорларга, ҳам Бердимуҳамедовларга тегишли эди. У ўз фикрини жуда қаттиқ, ҳатто қўпол сўзлар билан айтди. Бу қанчалик ахлоқий эди, ҳукм чиқариш менга эмас. Бироқ, ҳозир у узоқ муддат қамоқ жазосини ўтамоқда, ёки у шунчаки ўлдирилган бўлиши ҳам мумкин. Шу боис, биз айтаётган икки йигит ҳамон Туркияда хавфсиз эканига умид қиламан. Аммо Туркманистонга тушиб қолишса, у ерда уларни ҳеч қандай яхшилик кутмайди.

— Сўнгги йилларда бутун дунёда вазият анча ўзгарди. Бунга ҳақиқий урушлар, ахборот урушлари ва Трамп каби экстравагант сиёсатчининг АҚШда ҳокимият тепасига келиши сабаб бўлди. Айтиш мумкинки, дунё маълум даражада остин-устун бўлди. Сизнингча, шундай шароитда инсон ҳуқуқлари ва журналистик фаолият қийинлашдими? Туркманистондаги вазиятга таъсир ўтказиш, уни қандайдир йўл билан иложи борича тузатишга ҳаракат қилиш қийинлашдими?

— Мен айтмоқчиманки, ё ҳеч нарса ўзгармади, ёки фақат қийинлашди. Умуман олганда, Туркманистон алоҳида мавзу. Байден даврида ҳам, Обама даврида ҳам биз президент Лукашенко ва президент Путинга нисбатан кўп танқидларни эшитганмиз. Аммо ўша йилларда Туркманистонда Беларусь ёки Россиядагидан кўра даҳшатлироқ воқеалар содир бўлган. Шу билан бирга, Туркманистон президентига нисбатан на танқид янгради, нак Америка етакчилари томонидан тилга олинди.

Бугунги кунда манзара янада аниқроқ. Урушлар вазиятни ўзгартирди ва бу, ўз навбатида, Марказий Осиёни жозибадорроқ қилди. Энди барча асосий ўйинчилар бу минтақани ўз томонига оғдирмоқчи. Кўриниб турибдики, олдимизда учта йўл бор: ё Хитой, ё Россия, ёки шартли Ғарб томонга ўтиш.

Турган гар, Хитой билан вазият алоҳида, у иқтисодиётга кўпроқ қизиқади. Аммо Россия ва Ғарб, минг кучагани билан ўз томонига оғдиролмаяпти. Соф сиёсатдан ташқари, масалан, Европа бизнинг углеводородларга муҳтож. Шунинг учун биз бу ерда саммитлар ўтказамиз ва Кая Каллас келади ва ҳамма билан қучоқлашади ва ўпишади. Ва бу нарсалар Туркманистонда сиёсий маҳбуслар қолаётгани ва интернет блокланганига қарамай содир бўлмоқда. Кимдир айтиши мумкин: Интернет, шуям муаммоми! Ўттиз йил олдин усиз яшаганмиз, ҳозир ҳам бир бало қилиб амаллаймиз. Аммо сўнгги ўн йилликларда Интернет фуқароларнинг асосий эҳтиёжига айланди. Туркманистонда инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ жиддий муаммолар борлиги ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Мисол учун, чегарада исталган одамни орқага қайтариш ва: «Сен, ошна, четга чиқраилмайдиганлардансан», деб айтишлари мумкин.

— Ғарб бу муаммоларга кўз юмяптими?

— Ҳеч бўлмаганда Ғарбдан Туркманистон раҳбариятига нисбатан оммавий танқид ёки бирор нарсани ўзгартиришга чақириқларни эшитмаяпмиз. Ҳамма нарса жуда эҳтиёткорона, парда ортида амалша оширилмоқда. Жумладан, Байден даврида америкаликлар Путин ва Лукашенкога нисбатан мурожаат қилганда, аччиқ сўзларни аяшмасди. Аммо туркман раҳбарлари нисбатан ҳеч нарса дейилмаяпти. Ва, афсуски, ҳар доим шундай бўлган.

Сўнгги пайтларда бу янада аниқроқ кўзга ташланмоқда. Оврўполиклар ва америкаликлар Туркманистонга нисбатан ўз баҳолари, мулоҳазалари, хабарларида янаям довдираб қолишган. Ва бу демотивация беради. Масалан, юрт ичидаги одамларимиз таваккал қиладилар, маълумотни ташқарига узатишга ҳаракат қиладилар, қандайдир инсон ҳуқуқлари кун тартибини таъминлашга ҳаракат қиладилар. Улар нафақат эркинликларини, балки ҳаётини ҳам хавф остига қўйишади. Биз қўлга киритган маълумотларни нашр қиламиз, аммо уларнинг барчаси бўшлиққа сингиб кетганга ўхшайди.

Биз ёзаётган айрим нарсалар, Туркманистонда эмас, бордию бошқа давлатда содир бўлган бўлса, «Магницкий қонуни»га ўхшаш нарсага олиб келиши мумкин. Аммо бизда бундай нарса йўқ ва бўлиши ҳам даргумон. Ғарбнинг бу икки томонлама стандартли сиёсати ҳафсалани пир қилади, асабларга тегишини айтмаса ҳам бўлади.

Шубҳасиз, Ғарбда бизга чакалакзор қонуни доимо ҳукмронлик қиладиган учинчи дунё мамлакати сифатида қарашади. Бу борада айтилмайдиган позиция бор: бундай мамлакатларнинг ўз одатлари, қоидалари бор, улар ҳар доим шундай яшаган, бундан кейин ҳам шундай яшайверсинлар.

Лекин аслида одамлар ҳамма жойда ҳам бир хил. Бизда ҳам одамлар эркин нафас олишни, яшашни, цивилизация неъматларидан баҳраманд бўлишни, дунё бўйлаб саёҳат қилишни, бошқа одамлар билан мулоқот қилишни, эркин бўлишни, мартаба қуришни ва ҳоказоларни хоҳлайди. Биз норвегияликлар, америкаликлар, хитойлар ва бошқалар каби бир хил тана ва қон гуруҳларидан иборат одамлармиз. Биз — одамлармиз ва бу биздаги асосий нарса ва буни биринчи навбатда кўришлари керак.