С5 учун Озарбайжон иловаси

Тарихан минтақавий форум сифатида ташкил этилган Марказий Осиё клуби (C5) ноябрь ойида Тошкентда бўлиб ўтган маслаҳатлашув йиғилишида амалда олтинчи аъзони — Озарбайжонни сафига қўшди. Шундай қилиб, энди, орқага назар ташласак, ҳатто Илҳом Алиевнинг «Борат» фильми якунида Қозоғистон байроғи фонида кутилмаганда пайдо бўлган саҳнаси башорат бўлмаса ҳам, ҳеч бўлмаганда бундай хулосага ишора бўлиб туюлади. Бироқ, ҳазилларни четга сурсак, бу кутилмаган қарор аслида ўз мантиғига эга. Боку аста-секин Марказий Осиё мамлакатлари билан стратегик шериклик ўрнатди ва бу яқинлашувнинг асоси мавҳум ғоялар эмас, балки амалий манфаатлардан иборат эди: транзит йўлларига умумий қарамлик, ўхшаш ташқи сиёсат муаммолари ва бир-бирини тўлдирувчи иқтисодиётлар. Шу билан бирга, Озарбайжоннинг прагматик ва мустақил сиёсати минтақа мамлакатларига ўз суверенитетига путур етказмасдан йирик давлатлар билан алоқа қилишнинг ишчи моделини намойиш этади.

Алиевлар кейси

Озарбайжон ва Марказий Осиё ўртасидаги тарихий алоқалар ХХ асрдан анча олдин мавжуд бўлган. Уларнинг туркий келиб чиқиши ва Ипак йўлидаги воситачилик роли ҳамкорлик учун табиий асос яратди. Ҳатто Совет даврида ҳам, маъмурий чегаралар нисбатан ўзбошимчалик билан бўлган ва Тошкент СССРнинг бутун туркийзабон шарқий қисмининг норасмий «пойтахти» бўлиб хизмат қилган даврда ҳам, нафақат озарбайжон элиталари, балки оддий ишчилар ҳам, ҳозир айтилганидек, кўчиб ўтиш учун Каспий денгизининг Осиё қирғоқларини иштиёқ билан танлардилар.

Марказий Осиё мамлакатларидаги озарбайжон диаспорасининг сони тез суръатлар билан ўсиб борган: Ўзбекистонда урушдан кейинги даврда у 3000 дан 50 000 кишигача, Қозоғистонда эса 10 000 дан 90 000 гача кўпайди. Кавказдан келган меҳмонлар, айниқса, Манғишлоққа жойлашишни жуда хоҳлашган ва у ерда маҳаллий нефть саноатини ривожлантиришга ёрдам беришган. Тасдиқланмаган маълумотларга кўра, чегараларни қайта чизишга бўлган муҳаббати асосан Қримнинг Украинага ўтказилиши билан эсда қолган Совет раҳбари Никита Хрушчев ҳатто Боку узоқ вақтдан бери нефть қазиб олиш билан шуғулланиб келганлиги сабабли Манғишлоқ ярим оролини Озарбайжон ССР таркибига қўшишни ният қилган.

1991 йили СССР парчаланганидан сўнг, унинг барча собиқ республикалари шунга ўхшаш иқтисодий ва сиёсий қийинчиликларга дуч келишди. Совет иқтисодий тизимининг қулаши фонида тўсатдан мустақилликка эришган давлатларни қандай бошқариш, қуролли кучлар билан нима қилиш ва ҳали ҳам мавжуд бўлган собиқ метропол билан қандай муносабатларни ўрнатиш номаълум эди. Озарбайжон, шубҳасиз, янада қийин вазиятга дуч келди — Қорабоғ уруши ва сиёсий бетартиблик шароитида мамлакат қулаш арафасида эди.

1993 йили Ҳайдар Алиевнинг Бокуда ҳокимият тепасига келиши ўйин қоидаларини бироз ўзгартирди. Прагматизм ташқи сиёсатда мафкуранинг ўрнини эгаллади. Алиев Арманистон билан қуролли можарони музлатди (бу Бишкекда амалга оширилди, у ерда Боку ва Ереван 1994 йил май ойида сулҳ протоколини имзолаганлар), мамлакат ичидаги қуролли гуруҳларни тарқатиб юборди, мухолифатни шафқатсизларча бостирди ва Россия, Туркия ва Ғарб билан бир вақтнинг ўзида ишлай бошлади, бирон бир томонга мутлақо қарамликдан қочди. Бу Қозоғистон ёки Ўзбекистон сиёсатини эслатарди, аммо у жуда қатъий ва энг муҳими, изчиллик билан амалга оширилди – вазият қўл қовуштириб ўтиришга имкон бермасди.

Иқтисодиётда бу оқилона ёндашув давом этди. Боку инфратузилмани ривожлантириш учун хорижий кредитлар олган бўлса-да, баъзи Марказий Осиё мамлакатлари сингари, Хитойдан қарздор бўлишдан қочишга ҳаракат қилди, зеро уларнинг Хитой олдидаги молиявий мажбуриятлар ўнлаб миллиард долларни ташкил этди.

1994 йили Озарбайжон саккиз мамлакатдаги бир гуруҳ компаниялар билан «Аср шартномаси»ни имзолади — яъни «Озарбайжон-Чироғ-Гюнешли» нефть конларини биргаликда ишлаб чиқариш бўйича. Бу ҳаракат Россиянинг танқидига сабаб бўлди, аммо мамлакатнинг глобал иқтисодиётга интеграциялашувини тезлаштирди ва халқаро майдондаги мавқеини мустаҳкамлади. Ўшандан бери Боку ўзини ишончли углеводород ишлаб чиқарувчиси ва етказиб берувчиси сифатида намоён қилди, бу маълум даражада Ғарбнинг Озарбайжондаги инсон ҳуқуқлари бузилишига нисбатан юмшоқ муносабатини тушунтиради.

Ҳайдар Алиев ўғли Илҳом билан. baku-media.ru сайти фотосурати

Ҳайдар Алиев ва унинг ўғли Илҳомнинг сиёсати собиқ Совет республикасига Форс кўрфази нефть монархиялари — Баҳрайн, Қатар, Қувайт, БАА ва Саудия Арабистони каби деярли бир хил ўринни эгаллашга имкон берди. Ғарб либерал қадриятларидан узоқ бўлган маҳаллий урф-одатларга қарамай, Озарбайжон бу мамлакатларга қарши чиқмасликни афзал кўради, ҳатто уларга ФИФА Жаҳон чемпионати ва Формула 1 пойгалари каби машҳур тадбирларни ўтказишга рухсат беради. Дарвоқе, дунёдаги энг нуфузли пойга сериясининг босқичларидан бири ҳам Озарбайжонда ўтказилади.

Бундан ташқари, бу ҳолатда Туркияни ҳам ўз ичига олган Ғарб билан яқин ҳамкорлик Озарбайжонга баъзан бутун Каспий минтақасини ўзининг мулки деб биладиган Москванинг сиёсий босимига муваффақиятли қарши туриш имконини беради. Шундай қилиб, 2024 йил охирида Озарбайжон ҳаво йўллари рейси уриб туширилгандан сўнг содир бўлганидек, деярли очиқ можарога келганда, Боку иккиланмайди ва рақибига ҳеч бўлмаганда тенг шароитларда қарши чиқади. Самолёт билан боғлиқ воқеа Озарбайжон билан бир қаторда Россия бозорига асосий ишчи кучи етказиб берувчилар бўлган ва шунинг учун вазият ёмонлашганда, чет элдаги ватандошларни ҳимоя қилиш масалаларини ҳал қилишга мажбур бўлган Марказий Осиё республикалари учун намунали мисол бўла олади.

Аслида, Озарбайжон ва Марказий Осиё мамлакатларининг постсовет йўллари асосан параллел жараёнлардир. Уларнинг барчаси ўзига хосликни излаш, миллий давлатчиликни қуриш ва Москва билан муносабатларда мураккаб мувозанатни ўрнатиш йўлларидан ўтди. Аммо Боку ўзининг табиий ресурсларини чинакам мустақилликка айлантира олган ҳолда, бугунги кунда Марказий Осиёлик ҳамкорлари учун муваффақият намунаси бўлиб хизмат қилмоқда.

Йўлакдаги қадамлар

Ички барқарорликни мустаҳкамлаш орқали уни халқаро майдонда стратегик активга айлантириш мумкин. Бу ерда иқтисодиёт, хусусан, логистика яна бир бор олдинга чиқади. Албатта, углеводородлар ресурс ва таъсир кучини кўрсатади, аммо узоқ муддатли транспорт йўллари катта аҳамиятга эгадир. Бу, айниқса, Тошкентдаги учрашувда яққол кўриниб турди: Ўзбекистон пойтахтида муҳокама қилинган асосий мавзулардан бири шунчаки давлатлараро мулоқот эмас, балки маълум бир инфратузилма лойиҳаси — Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (ТХТЙ) ёки «Ўрта йўлак» бўлди.

Тасаввур қилинг: Хитойдан товарлар Қозоғистоннинг кенг даштлари бўйлаб поездда қатнайди, Актау портида паромга юкланади, Каспий денгизидан ўтади ва Каспий денгизининг ғарбий соҳилидаги муҳим марказ бўлган Озарбайжоннинг Олот портига етиб келади. У ердан Хитой товарлари учун йўл Грузия орқали Туркияга ва у ердан Европага ўтади. Бу Россия орқали ўтадиган анъанавий шимолий йўлга альтернатива бўлган «Ўрта йўлак»дир. Бундан ташқари, Москва Украинада «махсус ҳарбий операция»ни бошлаганидан ва Шарқий Европа орқали логистика занжирларини бузганидан сўнг, транскаспий йўналишининг аҳамияти тез суръатлар билан ўсди: 2021 йили бу йўл орқали атиги 600 минг тонна юк ташилган бўлса, 2024 йилда бу кўрсаткич 3,3 миллион тоннага етди ва бу йил ҳам кўрсаткичлар ўсишда давом этди.

Транскаспий халқаро транспорт йўналиши (ТХТЙ) ёки «Ўрта йўлак». infotrans.by сайти фотосурати

Барча иштирокчилар учун фойда аниқ кўзга ташланади. Марказий Осиё мамлакатлари учун бу узоқ кутилган «Европага ойна очиш» бўлиб, уларга экспорт йўлларини диверсификация қилиш ва транзит хавфларини камайтириш имконини беради. Озарбайжон учун эса бу Евроосиёдаги асосий транспорт маркази сифатидаги мақомини мустаҳкамлаш, логистикадан барқарор даромад олиш ва ўз инфратузилмасини ривожлантириш имконияти ҳисобланади.

Логистика соҳасидаги ҳамкорлик энергетика соҳасидаги ҳамкорлик билан тўлдирилади. Европа Россия билан қарама-қаршиликка дуч келган ва муқобил газ манбаларини излаётган бир пайтда, Кавказ ва Кичик Осиёдаги мавжуд Жанубий газ йўлаги инфратузилмасидан фойдаланган ҳолда, Туркманистон ва Қозоғистондан Озарбайжон орқали газ етказиб бериш вариантини кўриб чиқмоқда. Масалан, Европа Комиссияси президенти Урсула фон дер Ляйен 2022 йил ёзида Бокуга ташрифи чоғида бу ҳақда гапириб, Озарбайжонни «Россия қазилма ёқилғиларидан воз кечиш бўйича саъй-ҳаракатларимизда асосий шерик» деб эълон қилди.

Латвиянинг собиқ дипломати ва ҳозирда Европа Парламентидаги Социал-демократлар фракциясининг ташқи сиёсат бўйича маслаҳатчиси Элдар Мамедовнинг сўзларига кўра, фон дер Лёйеннинг Бокуга ташрифи «Алиевнинг қўлларини 100% ечиб юборди», Брюссел эса ўз қадриятларини деярли бекорга эътиборсиз қолдирди:

«Алиев Ғарб ва Россия ўртасидаги геосиёсий вайроналардан моҳирона фойдаланадиган тажрибали сиёсатчидир».

Озарбайжон раҳбари Ғарбнинг инсон ҳуқуқлари стандартларига риоя қилиш мажбуриятидан халос бўлиш орқали Европа Иттифоқига Россияга энергия қарамлигини камайтиришга ёрдам бермоқда, шу билан бирга Кремлга Ғарб санкциялари шароитида яккаланиб қолишни енгишда ёрдам кўрсатмоқда. Шунга ўхшаш схема Марказий Осиё мамлакатлари учун ҳам мумкин, аммо фақат сиёсий муҳит қулай бўлганда Россия билан логистика алоқаларини заифлаштириш йўлини топсаларгина.

Бироқ, Польшанинг Марек Карп Шарқшунослик маркази (ОSW) таҳлилчилари таъкидлаганидек, Транскаспий халқаро транспорт йўлагини (ТХТЙ) амалга ошириш тизимли қийинчиликларга дуч келмоқда, бу эса уни ҳақиқий «логистика муаммоси»га айлантиради. Асосий тўсиқ — бу йўлакнинг мультимодал табиати бўлиб, у доимий равишда товарларни қайта юклашни талаб қилади. «Ўрта йўлак»нинг энг «нозик жойи» — Каспий денгизи орқали паром хизмати бўлиб, унинг сиғими чекланган ва об-ҳаво шароитларига боғлиқ.

Каспий денгизидаги бу мураккабликдан ташқари, хавфлар қаторига бешта иштирокчи давлатнинг мисли кўрилмаган даражада мувофиқлаштиришни талаб қиладиган турли хил божхона сиёсати ва айрим участкаларда, хусусан, Грузия ва Қозоғистонда контейнер ташиш инфратузилмасининг жиддий етишмаслиги киради. Темир йўллар ва портларни ўз ичига олган йўналишнинг айрим сегментлари бўйлаб инфратузилма эскирганлигича қолмоқда ва улар модернизацияни талаб қилади. Натижада, мутахассислар хулосасига кўра, «Ўрта йўлак» бўйлаб юк ташиш вақти 35-40 кунга етиши мумкин, бу Шимолий йўналиш вақтидан икки-уч баравар кўп ва Хитойдан Европага стандарт контейнерни ташиш нархи 30-50% га юқори бўлади, бу эса кенг кўламли ташқи субсидияларсиз лойиҳанинг иқтисодий рақобатбардошлигига путур етказади.

Ноябр ойида Тошкентда бўлиб ўтган учрашувда Марказий Осиё мамлакатлари президентлари ва Алиев Транскавказ транзит йўналишида маъмурий тўсиқларни олиб ташлаш ва солиқ ва божхона тартибларини соддалаштириш бўйича ишларни давом эттиришга келишиб олдилар. Ушбу қадамлар Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев томонидан 2035 йилгача Марказий Осиё мамлакатлари ўртасида савдо-иқтисодий ҳамкорлик бўйича минтақавий дастурга киритилиши мумкин, уни табиийки, Озарбайжон билан ҳамкорликда ишлаб чиқишни таклиф қилди. Унинг фикрича, кўрилган чоралар минтақанинг ташқи савдо айланмасини ўрта муддатли истиқболда камида 1,5-2 баравар оширишга ёрдам беради.

Марказий Осиё давлатлари раҳбарларининг еттинчи Маслаҳатлашув учрашуви иштирокчилари Ислом цивилизация марказида., 2025 йил 15 ноябрь. Озарбайжон президенти матбуот хизмати фотосурати

Ташқи субсидияларга келсак, бу ерда ҳам вариантлар мавжуд.

Янги «Улкан ўйин»

Ноябрь ойи бошида Марказий Осиё мамлакатлари ҳукуматлари «Транскаспий халқаро транспорт йўналиши салоҳиятини тўлиқ рўёбга чиқариш ва уни Халқаро тинчлик ва фаровонлик учун Трамп йўналиши (ТRIPP) билан интеграция қилиш орқали таъминот занжирларининг ўзаро боғлиқлиги ва чидамлилигини мустаҳкамлаш» ниятини эълон қилишди. Ушбу баёнот Вашингтонда бўлиб ўтган учрашувдан сўнг янгради, ўшанда АҚШ президенти Марказий Осиёлик ҳамкасбларини қабул қилганди ва икки томон миллиардлаб долларлик бизнес битимларини тузишдан ташқари, кўплаб ёқимли суҳбатлар ўтказгандилар.

АҚШ узоқ вақтдан бери Россия ва Эронни четлаб ўтиб, Марказий Осиё орқали таъминот занжирларини яратиш имкониятларини ўрганиб келаётган эди. Шундай қилиб, шу ёзда Дональд Трамп иштирокида Қорабоғ можаросига чек қўювчи тинчлик шартномаси имзоланганда, унга Бокуни Эрон ва Туркия билан чегарада жойлашган Озарбайжон анклави Нахчивон билан Арманистон ҳудуди орқали боғлайдиган стратегик транспорт йўлагини (Зангезур йўлаги) қуриш қоидаси киритилган эди. Бу эса -ТRIPP эди.

«Трамп йўналиши» бошқаруви 99 йилгача Америка компаниясига берилиши кутилмоқда. Йўналиш бўйлаб темир йўл қурилишидан ташқари, келишув газ қувури, нефть қувури ва оптик толали кабел қурилишларини ҳам кўзда тутади. Сентябрь ойида АҚШ Давлат департаментининг юқори лавозимли амалдори Ереванга ташриф буюрди ва АҚШ ушбу йўналиш бўйича ишларни бошлаш учун 145 миллион доллар ажратишини эълон қилди, бу охир-оқибат Туркияни Озарбайжонга энг қисқа йўл орқали боғлайди ва у орқали (яна паромлар орқали бўлса ҳам) Анқара ва Вашингтон Марказий Осиёга кириш имкониятига эга бўлади.

АҚШ учун бу лойиҳа бир неча жабҳада стратегик аҳамиятга эга. Биринчидан, у анъанавий равишда Россия ва Хитой ҳукмронлик қиладиган минтақада доимий таъсир каналини яратишга имкон беради. Иккинчидан у муқобил ва илғор логистика моделини таклиф қилиш орқали Хитойдан «Бир камар, бир йўл» ташаббусини тортиб олиш имкониятини беради. Ва ниҳоят, у Эронни чеклаб туришнинг умумий стратегиясига мос келади, чунки йўналиш атайлаб унинг ҳудудини четлаб ўтиш учун мўлжалланган. Ўз навбатида, Европа Иттифоқи келажакдаги йўлни Европани Марказий Осиё ва Хитой билан боғлайдиган «Ўрта йўлак»нинг бир қисми сифатида ҳам кўради. Иккинчиси, умуман олганда, Хитой бозорини Ғарб мамлакатлари билан транспорт йўлаклари орқали боғлайдиган ҳар қандай лойиҳалардан фойда кўради.

Турган гап, Америка режалари Теҳрон ва Москванинг анча асабийлашишига сабаб бўлди. Хусусан, Ислом Республикаси раҳнамосининг маслаҳатчиси Эрон ТRIPPнинг амалга оширилишига йўл қўймаслигини ва уни «Дональд Трамп ёлланма аскарлари учун мозор»га айлантириш билан таҳдид қилганини айтди.

Ҳозирча Америка ташаббуси натижасини олдиндан айтиш қийин — жуда кўп тасдиқлашлар ҳали якунланмаган ва жуда кўп муҳим сиёсий ўйинчилар АҚШнинг минтақадаги роли кучайишидан манфаатдор эмас. Бироқ, Озарбайжон ҳам, Марказий Осиё мамлакатлари ҳам ушбу лойиҳага юқори қизиқиш билдирмоқда. Улар учун бу шунчаки логистика масаласи эмас, балки халқаро майдонда музокара позицияларини биргаликда мустаҳкамлаш имкониятидир.

Ноябрь ойида Тошкентда бўлиб ўтган йиғилишда сўзга чиққан Илҳом Алиев Озарбайжонда TRIPP қурилиши якунланаётганини эълон қилди:

«Озарбайжонда Зангезур йўлаги қурилиши якунланмоқда. Дастлабки босқичда 15 миллион тонна юк ташиш қувватига эга темир йўл Ўрта йўлакнинг муҳим артериясига айланади».

Қозоғистон Президенти ноябрь ойида Арманистон Бош вазири Никол Пашинян билан музокаралардан сўнг TRIPPга қизиқиш билдирди ва шундай деди:

«Жанубий Кавказдаги янги геосиёсий вазият минтақавий ҳамкорликни мустаҳкамлаш учун имконият яратади».

Айтиш мумкинки, C5+1 мамлакатларининг TRIPP лойиҳасига бўлган умумий қизиқиши асосий иштирокчилар билан муносабатларни ўрнатишга умумий ёндашувни ҳам акс эттиради. Боку, Остона ва Тошкент Вашингтонни муҳим, аммо ягона ҳамкори эмас деб билади. Улар Россия билан мулоқотни давом эттириш билан бирга, «Трамп йўналиши» бўйлаб транспорт ҳамкорлигини ривожлантиришга тайёр — хоҳ ЕОИИ, хоҳ КХШТ доирасида бўлсин, хоҳ икки томонлама маслаҳатлашувлар орқали бўлсин. Худди шу нарса бошқа куч марказлари билан муносабатларга ҳам тегишли. Масалан, Озарбайжоннинг Туркия билан стратегик ҳамкорлиги Марказий Осиё давлатларининг туркий интеграциянинг бир қисми сифатида Анқара билан ҳамкорликни чуқурлаштиришга содиқлигига тўлиқ мос келади. Шу билан бирга, ҳеч ким Москва ёки Пекин билан анъанавий алоқаларни узишга шошилмаяпти.

Шу нуқтаи назардан, «Трамп йўналиши» нафақат Америка корхонаси, балки минтақанинг ўзи учун таъсир ўтказиш воситасига айланиб бормоқда. Озарбайжон ва Марказий Осиё мамлакатларининг бирлашган позицияси уларга халқаро ҳамкорлик шароитлари имкон берганидек мослашувчан ҳаракат қилиш имконини беради. Айнан шу турдаги мослашувчанлик Ўзбекистоннинг собиқ президенти Ислом Каримовда йўқ эди, у «кўп векторли алоқалар»га мойиллигига қарамай, энг яқин қўшнилари билан муносабатларида жуда консерватив ва қаттиққўл эди.

Бироқ, мослашувчанлик, албатта, ён беришликни англатмайди. Бу ерда яна, Москва ва Боку ўртасидаги яқинда юз берган можаро ибратли, чунки Алиев жиноий таъқиб ва ​​босим асосида икки киши ўйин ўйнаши мумкинлигини кўрсатди. Марказий Осиё ва Жанубий Кавказда «янги Улкан ўйин» аллақачон бошланганлиги ва узоқ вақтдан бери давом этаётгани аниқ, аммо энди унинг қоидалари маҳаллий иштирокчилар томонидан ёзилмоқда.

Илҳом Алиев ва Владимир Путин. Озарбайжон президенти матбуот хизмати фотосурати

Янги қоидалар

Бу ғалати парадоксни келтириб чиқаради: геосиёсий оғир кучлар таъсир учун курашаётган бир пайтда, ҳақиқий ўйинда анъанавий равишда пиёдалар деб ҳисобланганлар ғалаба қозониши мумкин. Озарбайжоннинг Марказий Осиё клубини «янгилаши» шунчаки тактик ҳаракат эмас, балки янги минтақавий паттерн (бу ўринда шакл бўлаги – тарж.изоҳи) намойишидир: бунда контейнер поездлари дипломатик ноталарга қараганда кучлар мувозанатини қатъийроқ белгилаб беради, бу эса қоидалар ўзгарган бўлиши мумкинлигини англатади.

Боку ва унинг шериклари анъанавий «ким томонида бўлиш» танлови ўрнига янада оқланган схемани ишга туширишлари мумкин: ҳаммадан олиш ва жавобан транспорт йўлагидан иборат ўз валютаси билан тўлаш. Туркия туркий дунёга кириш имкониятига эга бўлади, Хитой ўзининг Ипак йўли учун янги алоқаларга эга бўлади, Қўшма Штатлар рақобатчиларни тўхтатиш учун плацдармга эга бўлади ва минтақа мамлакатлари барқарор даромад ва хавфсизлик кафолатларига эга бўладилар.

Бундай ўзгариш тенденцияси аниқ: агар илгари «таъсир доиралари» кун тартибида бўлган бўлса, энди «божхона процедураларини синхронлаштириш» ва «логистика харажатларини камайтириш» ҳақида гапиришмоқда. Бир вақтнинг ўзида Анқара билан дўст бўлиш, Пекин билан савдо қилиш, Вашингтондан инвестиция олиш ва ҳатто Москва билан ишчи муносабатларни сақлаб қолиш мумкин — токи позициянгиз мафкурага эмас, балки ақлли ҳисоб-китобларга асосланган бўлса. Бу, эҳтимол, Бокунинг Марказий Осиёга асосий экспорти — Каспий денгизи шарқида мўл-кўл бўлган газ ёки нефть эмас, балки буюк давлатлар қуршовида ўзига содиқ бўлиб қолишлик формуласидир.