Йигирма бешта халқаро нодавлат ташкилоти Жаҳон банки ва бошқа ўнта кредит муассасаларига Роғун ГЭСи лойиҳасини ишлаб чиқувчиларни халқаро атроф-муҳитни муҳофаза қилиш стандартларини манипуляция қилганликда айблаб расмий хат юборди. Хат муаллифлари «Чегара билмас дарёлар» (Rivers without Boundaries) коалициясининг маълумотларига кўра, улкан тўғоннинг Марказий Осиё дарё экотизимларига таъсири атайин кам кўрсатилган деб биладилар.
Экологлар даъволари «Роғун ГЭСи ва биохилма-хиллик» мустақил эксперт ҳисоботига асосланган. Унда қуйидагилар қайд этилган:
▪️ Лойиҳанинг янгиланган Атроф-муҳит ва ижтимоий таъсирни баҳолаш Жаҳон банкининг ёввойи табиатни ҳимоя қилиш учун мўлжалланган асосий ESS6 стандартига мос келмайди;
▪️ Лойиҳа ишлаб чиқувчилари сув тошқини зонасидаги қимматли табиий ҳудудлар майдонини атайлаб кам кўрсатганлар ва юзлаб километр дарё экотизимларини кўриб чиқишдан бош тортишган;
▪️ Турли фаслларда ўтказилиши керак бўлган кенг қамровли дала тадқиқотлари ўрнига, лойиҳани баҳолаш эскирган, ўн йиллик маълумотлар ва сувнинг фрагментар ДНК таҳлилига асосланган. Ҳисобот муаллифлари таъкидлашича, бу ёндашув ноёб балиқ ва ҳайвон турлари популяция ҳажмини баҳолашга имкон бермайди. Хавф остида Амударё алабалиғи, Туркистон лаққаси, Марказий Осиё сувсарлари ва йиртқич қушлар каби йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган турлар мавжуд.
Лойиҳа ҳужжатларининг ҳозирги версияси дарё экотизимининг вайрон бўлишини тегишли тиклаш чоралари кўрилмаган ҳолда қонунийлаштиради, дея таъкидлайди
«Чегара билмас дарёлар» экологик коалицияси (РФда хорижий агент сифатида тан олинган) нинг халқаро координатори Евгений Симонов.
«Лойиҳа ҳужжатларини ишлаб чиқувчилар Жаҳон банки стандартларига мувофиқ ушбу таърифга тўлиқ жавоб берса ҳам, сув тошқини зонасидаги Вахш дарёсини «табиий яшаш жойи» сифатида тан олишдан бош тортиб, очиқчасига фирибгарлик қилишган. Бу уларга гидроэлектростанция таъсир майдонининг 98% учун йўқотишларни қоплаш талабини «ўчириш» имконини берган. Улар аслида дарё экотизими ва эндемик турларга етказилган зарарни қоплаш учун ҳеч қандай реал чораларни таклиф қилмасдан, 170 километрлик жонли, нотинч дарёни турғун, ўлик сув ҳавзасига айлантиришни таклиф қилмоқдалар», — деди Симонов.
Мутахассислар тўғоннинг Вахш ва Амударё дарёлари қуйи оқимига таъсирини баҳолай олмаганликларини энг хавотирли факт сифатида келтирадилар.
Лойиҳа ҳужжатларида гидрологик ўзгаришларнинг ЮНEСКОнинг Жаҳон мероси объекти ҳисобланмиш «Йўлбарс балкаси» қўриқхонасига, шунингдек, халқаро мақомга эга бўлган Амударё дельтасидаги ботқоқликларга таъсири эътиборга олинмаган. Ҳужжат муаллифлари сув ва чўкинди оқимидаги ўзгаришларнинг оқибатларини илмий жиҳатдан моделлаштириш ўрнига, Тожикистоннинг ҳозирги оқим режимини сақлаб қолиш бўйича «сиёсий мажбуриятлари»ни келтирадилар.
«Чегара билмас дарёлар» экологик коалициясининг минтақавий директори Александр Колотов сиёсий декларациялар номувофиқлигига эътибор қаратади.
«Биз жиддий илмий таҳлилларни сиёсий шиорлар билан алмаштиришга уринишга гувоҳ бўлмоқдамиз. Гигант сув омборини 16 йил давомида тўлдириш ва кейинчалик гидроэлектростанциялар каскадининг ишлаши қуйи оқимдаги экотизимларга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди, деган даъво бемаънилик, физика ва биология қонунларига, шунингдек, йирик гидроэлектростанциялар қуриш бўйича аввалги барча тажрибаларга зиддир. Ноёб тўқай ўрмонлари ва йўқолиб бораётган балиқ турлари, жумладан, Амударё белкуракбурунли оссур ва чортансимон илон, ҳақиқий ҳимоя чораларисиз — масалан, табиий сув тошқинларини симуляция қилувчи кафолатланган экологик чиқиндиларсиз — абадий йўқ бўлиб кетиши мумкин», — дейди Колотов.
Мутахассислар шунингдек, тақдим этилган биологик хилма-хилликни бошқариш режасида сув организмларини сақлаб қолиш бўйича аниқ чоралар мавжуд эмаслигини аниқлаганлар. Дарахт экиш каби таклиф қилинган чоралар Роғун гидроэлектростанцияси тўғонининг қуйи оқимидаги сўнгги табиий сув тошқини ўрмонлари ва дарё бўйидаги яшаш жойларининг йўқолишини қоплай олмайди.
Экологлар лойиҳанинг атроф-муҳитга таъсирини баҳолашни тубдан қайта кўриб чиқишни ва Қуйи Вахшда мунтазам экологик чиқиндиларни ўз ичига олган самарали компенсация стратегиясини ишлаб чиқишни талаб қиладилар.
Коалиция шунингдек, ҳавзанинг қолган биологик хилма-хиллигини сақлаб қолиш учун Панж дарёсига «тўғондан ҳоли дарё» мақомини беришни талаб қилади. Агар бу талаблар бажарилмаса, лойиҳани халқаро банклар томонидан молиялаштириш уларнинг ўз экологик сиёсатини тўғридан-тўғри бузади ва энг муҳими, минтақавий ва глобал биологик хилма-хилликнинг қайтариб бўлмайдиган даражада йўқолишига олиб келади, деб огоҳлантиради экологлар.
ℹ️ Роғун ГЭСи Тожикистоннинг энг йирик энергетика лойиҳасидир. Унинг лойиҳавий қуввати 3600 МВтни ташкил этади ва олтита гидроэлектростанция йилига 13,1 миллиард кВт/соатдан ортиқ энергия ишлаб чиқаради. Ҳозирда ҳар бири 600 МВт қувватга эга иккита блок ишламоқда. ГЭС қурилишининг барча босқичларини 2031 йил охирига қадар якунлаш режалаштирилган. Бунинг учун тахминан 6,29 миллиард доллар керак бўлади.
2008-2024 йиллар давомида Тожикистон Роғун ГЭСи қурилиши учун 42,5 миллиард сомоний (тахминан 4 миллиард доллар) ажратган. 2024 йил декабрь ойида Жаҳон банки қурилишни якунлаш дастурининг биринчи босқичи учун 350 миллион долларлик грантни тасдиқлади. Бу жараёнда Саудия Арабистони тараққиёт фонди, Осиё инфратузилмавий инвестициялар банки (ОИИБ) ва бошқа бир қатор институтлар ҳам иштирок этди.
