Олтовлон учун сакэ

primeminister.kz сайти фотосурати

Ҳозирги Япония-Марказий Осиё саммитини деярли бир ярим йил кутилганди. У 2024 йил август ойида Қозоғистонда бўлиб ўтиши режалаштирилган эди. Бироқ, ўшанда бир кун олдин, яъни 8 август куни Кюшу ороли яқинида 7,1 магнитудали зилзила содир бўлди. Шу билан бирга, япон сейсмологлари яқин келажакда янада вайронкор зилзилалар бўлишини башорат қилишди. Сейсмик хавф туфайли ўша пайтдаги Япония Бош вазири Фумио Кисида мамлакатни тарк этишдан иккиланиб, саммитни номаълум муддатга қолдирди.

Зилзилагача улгуриш лозим

Саммитнинг янги санаси дарҳол белгиланмади. Бир мунча вақт давомида фақат тахминий сана, яъни 2025 йил декабрь ўрталари муҳокама қилинди. Ва энди, ниҳоят, саммит 19-20 декабрь кунлари Токиода ўтказилиши расман эълон қилинди.

Қизиғи шундаки, белгиланган санадан икки ҳафта олдин япон сейсмологларидан янги огоҳлантириш олинди. Уларнинг таъкидлашича, бу сафар Токио ва унинг атрофидаги ҳудудлар аҳолиси зилзилага тайёргарлик кўришлари лозим. Бундан ташқари, зилзилалар шунчалик кучли бўлиши мумкинки, улар 18 000 кишининг ўлимига олиб келиши мумкин, умумий зарар эса 535 миллиард долларни ташкил этади.

Таъсирчан одамга японларнинг ками деб номланувчи руҳлари, зилзилаларни бошқарувчи улкан лаққабалиқ Онамадзу ёки ҳатто қуёш маъбудаси Аматэрасунинг ўзи «Япония-Марказий Осиё» саммитига қарши исён кўтаргандек туюлиши мумкин. Яхшиямки, олимлар зилзила ҳақида гапирганда, улар анча узоқ келажакни — кейинги ўттиз йилликни назарда тутган эканлар. Бу Марказий Осиё республикалари раҳбарлари учун саммитда иштирок этиш ва уйга қайтиш учун етарли вақт, шунинг учун улар учрашувни бекор қилмасликка қарор қилишди.

Демократиянинг бунга нима дахли бор?

«Япония-Марказий Осиё «саммити тарихи 2004 йилга бориб тақалади. Айнан ўшанда Остонада минтақа ҳукуматлари ва Кунчиқар мамлакати ўртасида мулоқот бошлангани эълон қилинганди. Мулоқотнинг асосий мақсадлари ҳам баён қилинган:

▪️ Марказий Осиёда тинчлик, барқарорлик ва демократияни мустаҳкамлаш;

▪️ Минтақанинг иқтисодий қудратини мустаҳкамлаш, ислоҳотларни амалга ошириш ва ижтимоий ривожланишни рағбатлантириш;

▪️ Минтақалараро ҳамкорликни мустаҳкамлаш;

▪️ Марказий Осиё, Япония ва жаҳон ҳамжамияти ўртасидаги муносабатларни ривожлантириш;

▪️ Япониянинг Марказий Осиё мамлакатлари билан ҳамкорлигини ривожлантириш.

Шуни таъкидлаш лозим, 2004 йилдан кейин ўтказилган «Япония-Марказий Осиё» мулоқоти доирасидаги учрашувлар ҳеч қачон Ташқи ишлар вазирлари даражасидан юқори кўтарилмаган. Бироқ, бу сафар саммитда барча бешта Марказий Осиё мамлакатлари раҳбарлари, шунингдек, Япония Бош вазири СанаЭ Такаити иштирок этади. Шунинг учун ҳам ҳозирги саммит тарихий деб ҳисобланади. Шундай қилиб, Булгаковнинг Воланд ҳикоясини сўз билан ифодалаш мумкин: «Бугун Токиода қизиқарли юз беради».

Бироқ, ушбу саммитда Марказий Осиё республикаларининг бошқа ҳамкорлари билан ўхшаш форумларда кўрилмаган қандай масалалар кўрилиши мумкин?

Содда қилиб айтганда, Марказий Осиё билан боғлиқ бундай саммитлар учун формула азалдан маълум вау қуйидагича: пул ва технология эвазига ресурслар. Бу ҳолатда, мўл-кўл захираларига эга Марказий Осиё республикалари ресурсларни етказиб беради, Япония эса пул ва технологияларни тақдим этади. Шунга ўхшаш модел Марказий Осиё ва АҚШ, Марказий Осиё ва Хитой, Марказий Осиё ва Европа Иттифоқи ҳамда Марказий Осиё ва Россия ўртасидаги муносабатларда ҳам амал қилади (гарчи охиргисининг Ғарб санкциялари билан боғлиқ ўзига хос нюанслари бўлса ҳам). Баъзан, Америка каби, ўта қатъиятли шерик билан ишлашга тўғри келади, баъзида эса, Европа Иттифоқи каби, маданиятли шерик билан. Бироқ, бу тафсилотлар ўзаро манфаатдорликнинг умумий ғоясини инкор этмайди. Яшил иқтисодиётни ривожлантириш ва таълим ва маданий дастурлар қулоққа ёқимли эшитилади, гарчи сўнгги пайтларда у мажбурий бонусга айланган бўлсада.

Замонавий давлатлараро ва миллатлараро муносабатларнинг прагматик табиати шуни англатадики, илгари эълон қилинган стратегик мақсадлар саммитнинг ҳақиқий мақсадларига зид келиши мумкин. Бундай мақсадлар, хусусан, 2004 йилда эълон қилинган Марказий Осиёда тинчлик, барқарорлик ва демократияни мустаҳкамлаш ғоясини ўз ичига олади.

«Марказий Осиё + Япония» саммити Токиода бўлиб ўтади. ocdn.eu сайти фотосурати

Дарҳақиқат, агар ўйлаб кўрилса, демократия ва барқарорликнинг минтақадаги ҳозирги вазиятга ва Кунчиқар мамлакатининг бунга қандай алоқаси бўлиши мумкин? Биринчидан, японларнинг демократия борасида тушунчаси жуда ноёб бўлиши ва америкаликлар, ҳатто европаликлар назарда тутган нарсадан жуда фарқ қилиши мумкин. Иккинчидан, японлар Марказий Осиёда демократияни ким билан мустаҳкамлашни режалаштирмоқда? Жапаров ва Ташиевнинг қирғиз дуумвирати (иккилиги -тарж.изоҳи) биланми? Ёки Тожикистонда ўттиз йилдан ортиқ «демократик»она ҳукмронлик қилаётган Раҳмон биланми? Ёки Бердимуҳамедовлар сулоласи биланми?

Ва, очиғини айтганда, демократияни мустаҳкамлаш ҳозирда тинчлик ва барқарорликни мустаҳкамлаш билан қай даражада боғлиқ? Россия мисоли шуни кўрсатадики, ҳарбий можаролар шароитида автократия анчагина сафарбарлик ресурсларига эга. Ва, афсуски, минтақадаги маҳаллий ҳарбий можароларни истисно қилиб бўлмайди. Масалан, Тожикистон ва Афғонистон ўртасидаги мураккаб муносабатларни олайлик, бу Хитой омили билан мураккаблашади. Афғонистонда жангари исломчи гуруҳларнинг кўплиги ҳисобга олинса, у ерда исталган вақтда жанжаллар авж олиши мумкин деб тахмин қилиш мумкин. Бу шуни англатадики, Раҳмон авторитаризмнинг сафарбарлик салоҳиятидан каттагина фойда кўриши мумкин. Бундан ташқари, Туркманистон айниқса хавфсиз қўшнилари билан мақтана олмайди — Афғонистондан ташқари, у Эрон билан ҳам чегарадош.

Эҳтимол, шунинг учун ҳам сўнгги йилларда демократия ва инсон ҳуқуқлари учун кураш каби идеалистик интилишлар нафақат иккинчи планга кўчиб ўтмоқда, балки узоқ ва ноаниқ келажакда йўқ бўлиб кетяпти.

Яхши маслаҳат тош босади

Сўнгги йилларда глобал сиёсатда тектоник силжишлар рўй берди. Бу ўзгаришлар Совет даврида тарихда шахснинг роли деб аталган нарсага тааллуқлидир. Совет файласуфлари тарихда шахснинг ролини тўлиқ рад этмаганлар, аммо Маркс ва Ленинга эргашиб, улар ҳали ҳам жамият ривожланишининг объектив қонунларини энг муҳим деб ҳисоблашган.

Афсуски, XXI аср бу «объектив» назарияларни рад этди. Эндиликда одамлар ҳаётининг бевосита шароитларини ҳам, умуман жаҳон тарихи йўналишини ҳам айнан шахс— хоҳ у Трамп бўлсин, хоҳ Путин, хоҳ Си Цзиньпин бўлсин — белгилайди. Шу билан бирга, юқори мартабали шахслар унчалик ўз йўналишида собит эмаслар. Ва баъзан, Трамп сингари, улар ўз позицияларини бирданига ўзгартирадилар ва кеча нима деганларини эслай олмайдилар ёки ўзларини унутгандек тутадилар.

Юқорида айтиб ўтилган ўзгаришлар катта ва кичик урушларнинг бошланишидан тортиб, давлат раҳбарларининг илгари оддий амалдорлар томонидан бошқарилган жараёнларда иштирок этишигача кўплаб оқибатларга олиб келди. Энди нафақат сиёсий, балки иқтисодий ва бизнес масалалари ҳам кўпинча юқори лавозимли амалдорлар ўртасидаги шахсий алоқалар орқали ҳал қилинмоқда.

Ва бу юқори лавозимли амалдорлар, такрорлаймизки, кўпинча мутлақо собитқадам эмаслар. Айнан шунинг учун сиёсатшунослар ва журналистларнинг у ёки бу сиёсатчи билан қандай муносабатда бўлиш бўйича маслаҳат беришга уринишлари бефойда. Қанчалик огоҳлантирсангиз ҳам, ишлар барибир кутилганидек бўлмаслиги мумкин.

Масалан, яқинда бўлиб ўтган «Марказий Осиё-АҚШ» саммити яхши натижа бергандай туюлди. Аммо у ерда аниқ нима бўлгани ҳали ҳам тўлиқ номаълум. Расмий равишда ҳамма нарса яхши ўтган, ҳатто АҚШ Давлат департаменти бу ҳақда хабар берди. Бироқ, саммитнинг баъзи оқибатлари бироз сирлилигича қолмоқда. Масалан, Ўзбекистон, ҳаммани ҳайратга солиб, Америка иқтисодиётининг асосий донорига айланди. Саммитдан сўнг дарҳол Дональд Трамп Ўзбекистон АҚШ иқтисодиётига 100 миллиард доллардан ортиқ сармоя киритишини эълон қилди. Савол туғилади: бундан қувонайликми ёки бироз кутганимиз маъқулми?

Иккинчи қизиқ ҳолат: Трамп билан учрашгандан сўнг Қозоғистон президенти Тўқаев дарҳол президент Путин билан учрашувга борди. Учрашув жуда илиқ ва дўстона муҳитда ўтди — шу қадар намойишкорона дўстона муҳитда бўлиб ўтдики, баъзи мутахассислар унда Трамп билан бўлиб ўтган саммитдан қониқмаганликни кўришди, бу эса, шубҳасиз, Қозоғистон раҳбари умид қилганидек бўлмаганини кўрсатади.

Бироқ, буларнинг барчасини чуқур таҳлил ёки бекорчи ўйлар деб ҳисоблаш мумкин. Бироқ, дунё сиёсати энди шахсларга ва бу шахсларнинг умумий тил топишига боғлиқлиги мутлақо аён бўлмоқда.

Албатта, баъзилар бу ҳар доим ҳам шундай бўлганини айтишади. Бу тўғри эмас. Ҳозирги кунда кўп нарса прагматик мулоҳазаларга эмас, балки сиёсатчининг ўзини ўзи англашига боғлиқ. Масалан, Трамп тинчлик бўйича Нобель мукофотини қўлга киритишни, Путин эса Россия ерларини мисқоллаб тўплашни орзу қилади. Маълум бўлишича, орзуга айб йўқ ва йўлда барча воситалар ўринли

Юбкадаги толибон

Юқорида айтилганларнинг барчасини инобатга олган ҳолда, Япониянинг ҳозирги Бош вазири Санаэ Такаити қандай инсон эканига бир назар ташлар қизиқарли бўлар эди.

Таъкидлаш жоизки, Такаити хоним Кунчиқар мамлакатида бундай юқори давлат лавозимини эгаллаган биринчи аёл. Ва, табиийки, унинг шахсияти анъанавий япон уй бекаси услубидан анча узоқ. Унинг асосий хусусияти — қатъиятлилик. У «Темир хоним» Маргарет Тэтчерни ўзига идеал деб билиши диққатга сазовордир. Бу, табиийки, аёл сиёсатчининг анча архаик анъаналар ҳукмронлик қилаётган япон жамиятида қанчалик эркин ҳаракат қила олиши мумкинлиги ҳақида саволни туғдиради. Бироқ, бу саволни риторик деб ҳисоблаш лозим, зеро «Темир хоним» аллақачон Япониянинг ҳукмрон Либерал-демократик партиясининг етакчисига айланган ва 2025 йил 21 октабрда Бош вазир лавозимини эгаллади.

Санаэ Такаити. АР фотосурати

Санаэ Такаити асосий шиори «Японияни яна чўққига кўтариш!» Бу шиор Трампнинг «Американи яна буюк қиламиз» шиорини акс эттираётганга ўхшайди, аммо иккаласи ўртасида туб фарқ бор. Сўнгги юз йил ичида Америка буюклигини сақлаб қололди, аммо урушдан кейинги Япония, шубҳасиз иқтисодий муваффақиятига қарамай, итоаткорлик билан Қўшма Штатлар ортидан эргашди. Ядро қуролига ёки ҳатто шармандали тарзда «Ўзини ўзи мудофаа қилиш кучлари» деб номланган ўз армиясига эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган Кунчиқар мамлакати пацифист конституцияга таянди.

Бироқ, авлодлар алмашинуви Японияда беиз бўлмади. XXI асрда миллатчи ва ҳатто жангари позицияга эга сиёсатчилар пайдо бўлди. Бундай шахслардан бири марҳум Бош вазир Синдзо Абэ эди. Такаити хоним унинг мафкуравий вориси ҳисобланади. У Трамп даражасидан узоқ бўлса-да, у шунингдек, ҳаддан ташқари ҳаракатларга ва хавфли ғояларга мойил. Масалан, у конституцияга зид равишда Япония оролларига Америка ядровий қуролларини жойлаштиришни таклиф қилди. Чунки, албатта, буюк давлат тиш-тирноғигача қуролланган бўлиши керак.

Бу позиция, турган гап, Япония билан узоқ вақтдан бери чуқур тарангликларга эга бўлган Хитойга ёқмайди. Яқинда бу масала бўйича оммавий дипломатик жанжал кўтарилди. Санаэ Такаити Тайвань минтақасидаги ҳарбий инқироз Япония учун «экзистенциал таҳдид» туғдираётгани ва бу таҳдид Японияни «коллектив мудофаа ҳуқуқидан фойдаланишга» мажбур қилиши мумкинлиги борасида эҳтиётсизликка йўғрилган баёноти берди.

Маълумки, ХХР Хитой Республикаси Тайвань Хитой республикасини ўз ҳудудининг ажралмас қисми деб билади. Гарчи дунё мамлакатларнинг аксарияти Тайвань мустақиллигини тан олмаса-да, кўпчилик у билан норасмий муносабатларни олиб боради ва Қўшма Штатлар Тайванга бевосита ҳомийлик қилади ва ўз ҳимоясига олади. Шу сабабли Тайвань масаласи материк Хитой учун жуда нозик масала бўлиб, Япония Бош вазирининг баёноти, Хитой нуқтаи назаридан, тўғридан-тўғри провокация деб қабул қилинди.

Япония Бош вазирининг сўзларига жавобан, Осакадаги Хитой бош консули ижтимоий тармоқларда агар у ўзига тааълуқли бўлмаган масалаларга бурнини чиқаверса, у ҳолда «Такаити хонимнинг ифлос бошини узиб ташлаш» билан таҳдид қилди. Кейинчалик пост ўчирилди, аммо барибир катта жанжалга сабаб бўлди. Япониянинг янги Бош вазири ҳар қандай қизил чизиқдан осонгина ўтиб кетиши мумкинлиги маълум бўлди.

Бошни узиб ташлаш ибораси ҳам тасодиф эмас. Кўринишидан, хитойлик дипломат 1930 йиллардаги Хитой-Япония уруши пайтидаги машҳур Нанкин қирғинига ишора қилган. Ўша пайтда япон қўшинлари юз минглаб хитойлик фуқароларни қириб ташлаган ва баъзилари ҳатто самурай қиличлари билан ҳимоясиз фуқароларни бошини кесишда мусобақалашган. Ўша йиллардаги японларнинг ваҳшийлиги нафақат Хитойни, балки бутун дунёни ларзага келтирган.

Такаити мунтазам равишда Ясукуни зиёратгоҳига ташриф буюрадиган сиёсатчилардан бири эканлигини ҳисобга олсак, у ерда япон урушида ҳалок бўлганлар, жумладан, қатл этилган уруш жиноятчилари хотираси ёдга олинади, бу ишора жуда аниқ эди. Жанжал шу қадар авж олдики, Япония расмийлари Хитой билан юзага келган зиддиятдан сўнг Қўшма Штатлардан жамоатчилик ёрдамини сўрадилар. Бироқ, Такаити хонимнинг ўзи бу вазиятдан хавотирланмаган кўринади.

Япония Бош вазирининг бошқа устувор йўналишлари қаторига «анъанавий япон қадриятларини» тиклаш, оммавий ахборот воситалари устидан давлат назоратини ўрнатиш ва иммиграция сиёсатини кучайтириш киради. Қизиғи шундаки, Санаэ Такаитининг бутун фаолияти феминизмнинг тантанасидек туюлса-да, бироқ у феминистик ғояларни қўллаб-қувватламайди. Бундан ташқари, у аёлларнинг императорлик тахтига ворис бўлишига қарши, гарчи сўровлар шуни кўрсатса-да, япон халқининг 81 фоизи аёлнинг тахтга ўтиришига қўшилади. Такаити шунингдек, аёлларнинг турмуш қургандан сўнг эрининг фамилиясини олиш ўрнига ўз фамилияларини сақлаб қолишларига қарши. Шунга қарамай, негадир унинг эри хотинининг фамилиясида юради.

Кўринишидан, Такаити бошқалар қилолмайдиган ишни қила олади. Бир пайтлар томда яшайдиган Карлссон фақат битта ҳақиқий хайрия мақсади борлигини айтган, у ҳам бўлса — Карлсонга ғамхўрлик қилиш. Санаэ Такаити ҳам шунга ўхшаш фикрда: феминизм фақат битта одамга, яъни Такаитининг ўзига тегишли бўлиши керак.

Собиқ Бош вазир Фумио Кисида Такаити қарашларини шунчалар ўнг қанот деб ҳисоблаганки, ҳатто уни «Толибон Такаити» деб атаган. Ва бунинг учун баъзи асослар бор эди. 2014 йили аёл неонацист Миллий социалистик ишчилар партияси етакчиси Ямада Казунари билан суратга тушган. Бироқ, сўнгги йилларда Такаити ўзини «мўътадил консерватив» деб аташни афзал кўриб, риторикасини юмшатди.

Шунга қарамай, бу «мўътадил консерватив» ўз лавозимида турли соҳаларда дабдабали ҳаракатлар билан ўз номини қозонишга муваффақ бўлди. Хусусан, у агрессив фискал рағбатлантириш орқали миллий иқтисодиёт чангини қоқишга ҳаракат қилди. Бироқ, натижалар салбий бўлди: инвесторлар асабийлашди, бозорлар титради, иена қулади ва мамлакат «Такаити эффекти»ни бошдан кечирди.

Аммо Санаэ Такаити сиёсий қарашлари ва кундалик дунёқарашидан қатъи назар, унинг иродали, қатъиятли ва катта мақсадларга эришишга тайёр сиёсатчи эканлиги аниқ. Бундан ташқари, оммавий нутқлар пайтида унинг юз ифодаси нотаниш одамларни қўрқитиши мумкин — гўё у доимо тишларини ғичирлатаётгандек туюлади.

Бироқ, у ўзини яхши назорат қилаётганга ўхшайди. Такаити хоним Япония ҳукуматидаги турли бўлимларни, жумладан, Халқаро савдо ва саноат бўйича давлат котиби, Иқтисодиёт, савдо ва саноат вазирининг катта ўринбосари лавозимларини бошқарган; у бир неча бор Ички ишлар ва коммуникациялар вазири лавозимида ишлаган. Агар уни ичидаги жинлар қийнаётган бўлса ҳам, у буни яширишда ва кучини мартаба ва сиёсий мақсадларига эришиш учун йўналтиришда моҳир.

Тўғри, Япониянинг сиёсий тизими шундай тузилганки, Бош вазир мутлақо мустақил шахс эмас ва ҳукмрон партияга жуда боғлиқ. Эҳтимол, Такаити машҳур бўлмаган чораларни кўриш учун илгари сурилган, шундан сўнг у ўз лавозимини тарк этади. Шундай бўлиши ҳам мумкин. Бироқ, Марказий Осиё раҳбарлари бошқа биров билан эмас,айнан у билан музокара олиб боришлари керак бўлади.

Танлаш имкониятисиз

Юқорида айтилганларнинг барчасига қарамай, Япония билан бўлажак музокаралар минтақа мамлакатлари учун ҳеч қандай муаммо туғдирмайди, агар фақат Кунчиқар мамлакати ўзини Европа Иттифоқи руҳида, яъни масъулиятли ва маданиятли шерик сифатида кўрсатганлиги учун.

wikipedia.org сайти фотосурати

Бироқ, Япония билан келишувлар Марказий Осиё учун яхши натижаларни бериши мумкин.

Биринчидан, бу шерикликни диверсификация қилади. Япониянинг муқобил инвестор ва янги технологиялар манбаи сифатида пайдо бўлиши минтақа мамлакатларининг маҳаллий бозордаги икки асосий ўйинчи — Хитой ва Россияга қарамлигини камайтиради.

Иккинчидан, бу минтақадаги мамлакатлар учун экологик муаммолар ҳаёт-мамот масаласига айланиб бораётган бир пайтда, рақамлаштиришдан тортиб «яшил иқтисодиёт»гача бўлган илғор технологияларга эга бўлишни англатади.

Учинчидан, бу инфратузилма лойиҳаларини молиялаштиришни англатади. Япония темир йўллар, портлар, сув таъминоти тизимлари ва энергетикани модернизация қилишга сармоя киритиши мумкин.

Тўртинчидан, бу қайта ишлаш, инфратузилма, логистика ва инсон капитали каби ресурс бўлмаган соҳаларга, хусусан, таълим дастурлари, амалиётлар ва давлат бошқаруви тажрибаси алмашинувига инвестицияларни англатади.

Бешинчидан, бу Марказий Осиё мамлакатларининг сиёсий салмоғини ошириши ва уларнинг глобал майдондаги мавқеини мустаҳкамлаши мумкин.

Бироқ, салбий томонлари ҳам мавжуд. Масалан, йирик инфратузилма лойиҳалари устида ишлаётган мамлакатлар янги қарзларга ботиши хавфи мавжуд. Бундан ташқари, япон инвесторлари манфаатлари учун республикалар ўртасида ички рақобатни истисно қилиб бўлмайди. Ва ниҳоят, асосий минтақавий ўйинчилар — Хитой ва Россиядан салбий муносабат бўлиши эҳтимоли жуда юқори.

Албатта, на Хитой, на Россия ултиматум қўймайди ёки минтақа республикаларини ўзлари ёки Япония ўртасида танлов қилишга мажбурламайди. Бироқ, Япониянинг Марказий Осиё сиёсий ва иқтисодий майдонига киришига муносабат Хитой ва Россия учун ёқимсиз ҳолат бўлади. Иккала ҳолатда ҳам иккала гигант учун ҳам ғазаблантирувчи омиллар мавжуд бўлиб, Японияга минтақада дўстона бўлмаган ва исталмаган мамлакат дея қаралади. Россия ва Кунчиқар мамлакати «шимолий ҳудудлар» деб аталадиган ҳудудлар бўйича узоқ вақтдан бери муаммога эга. Бундан ташқари, Япония Украинани очиқчасига қўллаб-қувватлашини эълон қилган. Шу билан бирга, хитойликлар япон ҳарбийларининг жиноятларини яхши эслашади ва Такаитининг ҳозирги позицияси уларни тушунарли даражада ғазаблантиради. 2000 ва 2010 йиллари Хитой раҳбарияти ўз фуқароларига японларнинг ҳаммаси бир хил эмаслигини ва улар орасида яхши одамлар борлигини тушунтиришга ҳаракат қилган бўлса-да, Хитойда умумий антияпон кайфияти ҳали ҳам ҳукмронлик қилади.

Нима бўлгандаям, Япония билан ҳамкорлик шубҳасиз Марказий Осиё республикалари учун фойдали ва истиқболли режадир. Давлат раҳбарлари келишиб олган ҳар қандай битим бюрократик ва коррупцион муаммолар туфайли кечиктирилиши мумкин. Аммо бу бутунлай бошқа тартибдаги масала.