Мана сизга — янги бурилиш

Сибир дарёларини Марказий Осиёга йўналтириш мавзуси яна бир бор янгиликлар сарлавҳаларидан ўрин олди. 14 ноябрь куни Россия Фанлар академияси (РФА) 1970 ва 1980 йилларда СССРнинг энг улкан инфратузилма ташаббусларидан бири сифатида ўйлаб топилган ушбу кенг кўламли сув хўжалиги лойиҳасининг замонавий версияси бўйича ишлар бошланганини маълум қилди. Бироқ, янги экологик талаблар ва техник имкониятларни ҳисобга олган ҳолда, лойиҳа энди очиқ каналлар қуриш ҳақида эмас, балки Обь пасттекислигидан Марказий Осиёнинг қурғоқчил минтақаларига, биринчи навбатда Ўзбекистонга катта миқдордаги сувни етказишга қодир ёпиқ қувур тизимини яратиш ҳақида. Минтақада сув танқислиги ортиб бораётгани, бу эса экотизимнинг таназзулга учраши ва ижтимоий беқарорликка олиб келишини ҳисобга олсак, лойиҳанинг долзарблиги аниқ кўринади. Бироқ, савол туғилади: у қанчалик хавфсиз? Ахир, у бир вақтлар асосан олдиндан айтиб бўлмайдиган экологик оқибатлари туфайли ушбу лойиҳадан воз кечилган эди.

Денгиз орзуси

Шимолий ва Сибир дарёларини Марказий Осиёнинг қурғоқчил минтақаларига йўналтириш ғояси деярли бир ярим аср давомида ишлаб чиқилган. Унинг пайдо бўлиши Киев университетини битирган Яков Демченко билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у 1868 йили Обь ва Иртиш дарёларини Орол денгизи ҳавзасига кенг кўламли йўналтириш концепциясини биринчи бўлиб шакллантирган. Демченко ўз асарларида шундай деб ёзган эди:

«Орол-Каспий пасттекислигини сув босиши Европа ва Осиё қўшни мамлакатларининг ўзаро муносабатларига катта таъсир кўрсатиб, улар ўртасида 22 дан 24 000 квадрат милгача майдонга эга янги Ўрта ер денгизини яратади, у ҳозирги Ўрта ер денгизига Манич [Қалмоғистон ва Ставрополдаги дарё, Каспий ва Азов денгизлари орасидаги бўғознинг қолдиғи] орқали уланади... Янги денгиз, қўшни мамлакатларда (айниқса жанубий мамлакатларнинг) суғорилишни, уларнинг ўртача йиллик ҳароратини сезиларли даражада ошириш ва қишки ҳароратни янада ошириш орқали уларнинг иқтисодий аҳамиятини беқиёс даражада кўтаради».

Дарёлар оқимини йўналтириш ҳақидаги муҳокама фақат Совет даврида давлат даражасига етди. 1948 йили академик Владимир Обручев ушбу лойиҳани амалга ошириш таклифи билан Иосиф Сталинга мурожаат қилган, аммо давлат раҳбари бу ғояга унчалик қизиқмаган, айниқса ўша пайтда Туркманистоннинг асосий канали (Амударёдан Каспий денгизигача) ва Волга-Урал канали қурилиши каби кенг кўламли ишлар йўлга қўйиш босқичида эди.

1950 йилларда дарё сувини бошқа йўналишга йўналтириш ғояси қозоғистонлик академик Шафик Чокин томонидан ишлаб чиқилган ва 1960 йилларга келиб, Қозоғистон ва Ўзбекистонда суғоришга бўлган эҳтиёжнинг ортиб бориши ушбу лойиҳани Тошкент, Олма-Ота, Москва ва Новосибирскда бўлиб ўтган Бутуниттифоқ илмий конференцияларининг мавзусига айлантирган. 1968 йилдаёқ КПСС Марказий Қўмитаси пленуми Давлат режалаштириш қўмитаси ва СССР Фанлар академиясига Сибирдан Ўрта Осиёга канал қуриш тафсилотларини ишлаб чиқишни топширган ва СССР Вазирлар Кенгашининг 1970 йил 24 майдаги 612-сонли қарори билан 1985 йилга келиб йилига 25 куб километргача сувни етказиб бериш устувор вазифа деб расман эълон қилинган.

Тез орада алоҳида босқичларни амалга ошириш ишлари бошланди: 1968 йилда Иртиш-Қарағанда канали ишга туширилди ва у Қозоғистоннинг марказий қисмини саноат ва қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун сув билан таъминлади. 1976 йили КПССнинг XXV съезди «аср лойиҳаси» устида ишларни бошлашга расман рухсат берди ва «Союзгипроводхоз»ни бош лойиҳачи этиб тайинлади. 1976 йилдан 1986 йилгача СССР Фанлар академияси, Давлат режалаштириш қўмитаси ва Сув хўжалиги вазирлигининг тадқиқот ва лойиҳалаш гуруҳлари 50 жилдли лойиҳа ҳужжатлари ва 10 та харита албомларини тайёрлаганлар, бу ишга 160 дан ортиқ ташкилот ва институтларни жалб қилганлар.

Лойиҳанинг тахминий параметрлари таъсирчан бўлган: асосий каналнинг узунлиги 2550 километр, кенглиги 300 метргача, чуқурлиги 15 метр ва лойиҳавий қуввати секундига 1150 кубометрни ташкил қилган. Дастлабки қиймати 32,8 миллиард совет рубли (бугунги валюта курси бўйича тахминан 4,5 миллиард доллар) деб баҳоланган, йиллик рентабеллик 16% гача бўлиши кутилган.

1986 йили бир қатор сабабларга кўра, асосан иқтисодий сабабларга кўра, лойиҳа КПСС Марказий Қўмитаси Сиёсий бюросининг қарори билан ёпилган. Бекор қилишга, шунингдек, тобора кучайиб бораётган экологик ҳаракат ва илмий жамоатчиликнинг танқидлари таъсир кўрсатган, улар Сибир дарёларининг ўз йўналишини ўзгартиришни Сибирнинг гидрологик мувозанатига таҳдид деб билишган ва бундай қурилишнинг олдиндан айтиб бўлмайдиган оқибатларини кўрсатганлар. Натижада, СССР Фанлар академиясининг бешта филиали Марказий Қўмита ва Вазирлар Кенгашига эксперт ҳисоботларини тақдим этган, уларда лойиҳалашда қўпол хатолар ва экстремал экологик хавфлар таъкидланган. Ўша пайтда баъзи сиёсий арбоблар, масалан, Вазирлар Кенгаши раиси Алексей Косигин ҳам лойиҳага қарши чиққан, улар қурилиш натижасида экологик зарарни тузатиб бўлмайди, деб ҳисоблашган.

СССР парчаланганидан бери сувни бошқа йўналишга йўналтириш ғояси янгиликларда бир неча бор пайдо бўлган. 2002 йилда улкан қурилиш лойиҳаларининг машҳур мухлиси бўлган Москва мэри Юрий Лужков уни қайтаришга чақирган ва 2010 йили Россия ва Қозоғистон президентлари бу ҳақда очиқчасига муҳокама қилишган. Санкт-Петербург халқаро иқтисодий форумида нутқ сўзлаган Нурсултон Назарбоев шундай деган:

«Бундай стратегик лойиҳалар мамлакатларимизни қатъий равишда бир-бирига яқинлаштиради, биз бундай кучли интеграция муаммоларини ҳал қилишга қодирмиз».

Бироқ, экологларнинг баҳолари жуда эҳтиёткорона эди. Лойиҳанинг потенциал хавфлари орасида мутахассислар қишлоқ хўжалиги ерлари ва ўрмонларнинг сув босиши, ер ости сувлари сатҳининг кўтарилиши, қимматли балиқ турларининг йўқолиши, Шимолнинг туб аҳолиси анъанавий ҳаётининг бузилиши ва Ўрол шарқидаги улкан ҳудудларнинг абадий музлик режими ва гидрологик мувозанатининг ўзгаришини келтирганлар (ва эслатиб ўтишда давом этмоқдалар).

Сув ҳашамат тимсолида

Дарёлар оқимини ўзгартириш ҳақидаги мунозаралар асосан метафизик бўлиб қолса-да, Марказий Осиёдаги сув инқирози глобал иқлим ўзгариши фонида аста-секин мавҳумликдан чекиниб, аниқроқ бўлиб борди. Минтақанинг асосий артериялари — Амударё ва Сирдарёни озиқлантирувчи Тян-Шан ва Помир тоғларидаги музликлар сўнгги ўн йилликларда чоракдан кўпроққа қисқарди, сув истеъмоли эса аҳолининг тез ўсиши ва саноат ривожланиши шароитида фақат ошиб борди.

Бугунги кунда Марказий Осиёнинг собиқ Совет республикаларида тахминан 80 миллион киши истиқомат қилади — бу 30 йил олдин деярли 50 фоизга кўп, йиллик аҳолининг ўсиши 1,5-2% ни ташкил этади. Минтақада саноат ва қишлоқ хўжалиги ривожланиши тез суръатлар билан кенгайиб бормоқда, бу эса сув ресурсларини жуда катта босим остида қолдирмоқда. Мутахассисларнинг башорат қилишича, 2050 йилга келиб Марказий Осиё мамлакатлари аҳолиси (Афғонистондан ташқари) 100 миллиондан ошади ва кескин чоралар кўрилмаса, сув танқислиги критик даражага етади. Қозоғистон ва Ўзбекистондаги баъзи дарёларнинг оқими сўнгги йилларда 40-70% га камайди ва уларнинг қуйи оқимидаги сув шу қадар минераллашганки, энди истеъмол қилиш ёки суғориш учун яроқсиз ҳолга келиб қолди.

Натижада, минтақа аҳолисининг 13 фоизи ҳозирда хавфсиз ичимлик суви истеъмолидан мосуво бўлган.

Шу билан бирга, кескин чоралар етишмаяпти: Марказий Осиё мамлакатлари жон бошига сув истеъмоли бўйича дунёда етакчилик қилмоқда. Расмийлар бу кўрсаткичларни сезиларли даражада камайтириши мумкин, чунки суғориш тизимлари ҳозирда йилига 35 миллиард кубометргача қимматбаҳо сувни ёки суғориш учун ишлатиладиган сувнинг ярмини йўқотади. Таққослаш учун, бу Россиядаги энг йирик Куйбишев сув омборининг фойдаланишга яроқли ҳажмига тенг.

Мутахассислар, ўз навбатида, томчилатиб ва ​​ёмғир суви билан суғориш, лазерли дала текислаш ва автоматлаштирилган сув ўлчаш каби сувни тежайдиган технологияларни кенг жорий этишни қатъий тавсия қиладилар. Бу йўналишдаги ишлар Ўзбекистон ва Қозоғистонда аллақачон олиб борилмоқда, аммо унинг кўлами ҳали ҳам жуда кам ва саъй-ҳаракатлар минтақанинг сув балансига ҳеч қандай таъсир кўрсатмади. Бундан ташқари, Марказий Осиё мамлакатлари ҳали ҳам сув ресурсларини бошқариш бўйича келишувга эриша олмадилар. Доимий келишмовчиликлар ва ягона стратегиянинг йўқлиги сув таъминоти барқарорлигига таҳдид солади ва сиёсий кескинликларни кучайтиради. Натижада, чучук сув учун уруш хаёлдан реал имкониятга айланмоқда.

Собиқ Совет республикалари учун афғон толибларининг* Марказий Осиёни озиқлантирувчи дарёлар оқимини йўналтиришга қаратилган қурилиш лойиҳалари алоҳида муаммо туғдирмоқда. Толибларнинг энг улкан лойиҳаси Қўштепа (Қўш-Тепа) канали лойиҳаси бўлиб, у Амударё оқимининг бир қисмини Афғонистоннинг шимолий қисмида суғориш учун йўналтиради. Янги каналнинг узунлиги 285 километр, кенглиги 100 метр ва чуқурлиги 8,5 метр бўлиши режалаштирилган. Лойиҳа ҳар йили Амударёдан 10 куб километргача сувни йўналтиришга мўлжалланган бўлиб, бу дарё умумий оқимининг деярли учдан бир қисмини ташкил этади, унинг ярми қуйи оқимда умидсиз эскирган дренаж тизимларига эга Қорақум каналига йўналтирилган.

Қўштепа каналидаги ишлар. tolonews.com сайти фотосурати

16 ноябрь куни Тошкентда бўлиб ўтган Марказий Осиё давлатлари президентларининг маслаҳат учрашувида Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев Амударё ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича «қўшни Афғонистонни минтақавий мулоқотга фаол жалб қилишга» чақирди. Бироқ, толиблар ҳозирча ўз ҳаракатларини қўшнилари билан мувофиқлаштириш истагини билдирмаяпти.

Афғонистондаги қурилиш ишларининг сифатсизлиги ҳам саволларни туғдиради: ОАВ хабарларига кўра, 2023 йили Қўштепа каналининг биринчи қисми соҳили ўририлиб, катталиги жиҳатидан Тошкент яқинидаги Чорвоқ сув омборига тенг келадиган сунъий кўл ҳосил бўлган. Кобул расмийлари барча шикоятларга Афғонистон бошқа мамлакатлар олдида ҳеч қандай мажбурият олмагани ва сув ресурсларини ўзи хоҳлаганича бошқаришини даъво қилиш билан жавоб беришди.

Тошкентда бўлиб ўтган ўша йиғилишда Мирзиёев 2026–2036 йилларни «Марказий Осиёда сувдан оқилона фойдаланиш бўйича амалий ҳаракатлар ўн йиллиги» деб эълон қилишни таклиф қилди. Бу ташаббус айнан нимани ўз ичига олиши номаълумлигича қолмоқда. Бироқ, «амалий ҳаракатлар» ҳақида гапирганда, Ўзбекистон президенти кўлами ва унга боғлиқ мураккабликлари ҳисобга олинган ҳолда «Сибир дарёсини йўналтириш» лойиҳасини амалга оширишни назарда тутган бўлиши эҳтимолдан йироқ туюлади.

Бор-йўғи 100 миллиард экан

Дарё йўналишини ўзгартириш лойиҳасига қайтишини эълон қилган Сув муаммолари институтининг илмий директори Виктор Данилов-Данилян РБК нашрига берган интервьюсида ушбу қарор октябрь ойида Россия Фанлар академиясининг Ер фанлари бўлими илмий кенгаши йиғилишида қабул қилинганини таъкидлади. Ўша йиғилишда келажакдаги қувур линиясининг потенциал техник параметрлари ҳам эълон қилинган: узунлиги 2100 километр ва йиллик ўтказиш қобилияти 5,5 куб километр. Бироқ, 20 ва ҳатто 70 куб километр рақамлари тилга олинган, бу барча Марказий Осиёдаги дарёлар умумий оқимининг ярмини ташкил этади (буюк Сибир дарёларининг умумий йиллик оқими 3000 куб километрга баҳоланмоқда). Йиғилишда қурилишга инвестициялар 100 миллиард долларга баҳоланди ва биринчи босқичнинг ишга туширилишга 10 кетиши айтилди.

Данилов-Даниляннинг сўзларига кўра, Россия Фанлар академияси Россия Таълим ва фан вазирлигига ушбу соҳадаги тадқиқотларни давлат режасига киритишни таклиф қилади. Бу қачон содир бўлиши номаълум, аммо олимнинг ўзи Марказий Осиёга сув қувурини қуриш лойиҳаси «шошилинч амалга оширишни талаб қилмайди», деб ҳисоблайди, бу эса, албатта, баҳсли масала.

Ядро кўли. mosenergo-sochi.ru сайти фотосурати

Сибирдан Ўзбекистонга қувур линиясини қуришдан ташқари, Россия Фанлар академияси Россиянинг шимолий дарёлари — Печора ва Шимолий Двинадан сувни Волга дарёси ҳавзасига йўналтириш лойиҳасини ҳам муҳокама қилди. «Тайга лойиҳаси» номи билан ҳам танилган бу улкан режа Совет даврига бориб тақалади. Дарҳақиқат, 1970-йиллар бошларида у ҳатто Пермнинг шимолий минтақасида, Печора ва Колва (Кама ирмоғи) ўртасида учта ядровий каллак портлатилиши билан амалда қўлланилди. Лойиҳачиларнинг фикрига кўра, бу портлашлар натижасида юзага келган кратерлар шимолий сувларни камайиб бораётган Каспий денгизига йўналтириш учун келажакдаги каналнинг асосини ташкил этишга мўлжалланган эди. Лойиҳадан оқилона воз кечилди ва тайгада ҳосил бўлган Ядро кўли ҳали ҳам радиоактив чиқиндилар чиқаради.

Данилов-Даниляннинг эълонига дастлабки муносабат тахминий даражада шубҳали бўлди. Масалан, РУДН университетининг Экология ва сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш кафедраси профессори Михаил Болгов молиявий чекловлар туфайли «дарё йўналишини ўзгартириш» лойиҳаси яқин орада ривожланмайди, деб ҳисоблайди:

«Менимча, бу ғоя яқин орада олдинга силжимайди, чунки лойиҳа учун инвесторлар йўқ. Биз техник ҳисоб-китобларни амалга оширишимиз мумкин ва уларга ким муҳтож бўлса, сармоя киритиши мумкин. Биз ҳатто уни қуришимиз мумкин, лекин ким бунинг учун пул тўлайди ва оқибатлари қандай бўлади — иқтисодий, экологик ва бошқалар? Ҳаммаси 1986 йил даражасида қолмоқда».

Болговнинг сўзларига кўра, Совет давридаги ҳисоб-китобларни ўз ичига олган архивлар йўқолган, шунинг учун бутун лойиҳани қайта бошлаш керак бўлади. Бироқ, мутахассис олимлар лойиҳа «иқтисодий жиҳатдан мумкин» ва «экологик жиҳатдан нейтрал» деган хулосага келишса, уни қайта кўриб чиқиш мумкинлигини истисно қилмайди.

Ўз навбатида, Россия Фанлар академияси Сибир бўлими Сув ва атроф-муҳит муаммолари институтининг Сув экологияси лабораторияси раҳбари Владимир Кириллов сиёсий сабабларга кўра лойиҳанинг амалга оширилишига шубҳа билан қарайди:

«Ҳозирда бу сиёсий сабабларга кўра реал эмас. Мен реалистман ва бу минтақада иштирок этаётган мамлакатлар бугун келишувга эриша олмаслигини аниқ биламан... Албатта, Марказий Осиё мамлакатлари ва Россия Обь дарёси оқимини ва унинг бундай лойиҳалар учун салоҳиятини биргаликда батафсил ўрганиб чиқсалар жуда яхши бўларди. Аммо ҳозирча менинг башоратим оддий: бундай лойиҳа амалга оширилмайди».

Шунга қарамай, Кирилловнинг сўзларига кўра, илмий нуқтаи назардан, лойиҳанинг амалга оширилишини таҳлил қилиш ва топилмаларга асосланиб, Марказий Осиё учун баъзи маҳаллий ечимларни ишлаб чиқиш фойдали бўлар эди — эҳтимол бутун Обь дарёси ҳавзаси учун эмас, балки унинг алоҳида қисмлари учун. Бироқ, «энди биз Обь дарёси оқимининг бир қисмини олиб, уни жўнатамиз» варианти ҳам экологик, ҳам сиёсий жиҳатдан ноаниқ, деди олим РИА Новости агентлигига берган интервьюсида.

Марказий Осиёдаги мутахассислар ҳам лойиҳага эҳтиёткорлик билан ёндашмоқдалар. Ma'no тадқиқот ашаббуслари маркази (Ўзбекистон) директори Бахтиёр Эргашевнинг сўзларига кўра, минтақадаги мамлакатлар аввал сувни тежашни, масалан, сувни камроқ талаб қиладиган экинларга ўтишни кўриб чиқишлари керак:

«Бир нарсаси ихтиро қилишнинг ҳожати йўқ, биз шунчаки сувни тежашни бошлашимиз керак. Шундан сўнг Сибир дарёси сувини йўналтириш бўйича Россия билан савдолашишга ёки Афғонистон сиёсати ҳақида ваҳима кўтаришга ҳожат қолмайди».

Кимдир буни амаллаганмиди?

Албатта, бугунги постсовет воқеликларида Москва дарёси ёки Урал дарёсининг йиллик оқимига тенг қувватга эга (ҳозирги ҳолатида) 2000 километрлик қувур линиясини қуриш шунчаки хаёлот маҳсулига ўхшайди. Айниқса, Россиянинг ўзида сиёсий нотинчлик ва молиявий нотинчликни ҳисобга олсак.

Шунга қарамай, назарий жиҳатдан бундай қурилишни амалга ошириш мумкин, буни глобал амалиёт кўрсатиб турибди. Муаммар Қаддафий ҳукмронлиги даврида қурилган Ливиядаги сув ўтказгичлари тармоғи бўлган Буюк сунъий дарё (Great Man-Made River, GMR) кўпинча шунга ўхшаш миқёсдаги лойиҳанинг муваффақиятли намунаси сифатида тилга олинади. Ишга туширилганидан бери, умумий узунлиги 2800 километрдан ортиқ бўлган қувурлар ва акведуклар Ливиянинг Ўрта ер денгизи соҳилидаги энг йирик шаҳарларини (Триполи, Бенғози ва Аждабия) йилига тахминан 2 куб километр тоза сув билан таъминлаб келмоқда, бу сув бутун мамлакат бўйлаб, жумладан, энг қурғоқчил чўл ҳудудларидан олинади.

Ушбу «дарё»нинг қурилиши 1984 йилда бошланган ва 30 йилдан сўнг асосан якунланган, гарчи лойиҳанинг айрим қисмларини кенгайтириш ва модернизация қилиш 2010 йилларга қадар, яъни Ливия диктаторининг сўнгги кунларига қадар давом этган бўлса-да. Қурилиш қиймати 25 миллиард долларга баҳоланган, Қаддафий ҳукумати барча харажатларни ташқи кредитларга мурожаат қилмасдан ўзи қоплаган.

Ливиядаги инсон қўли билан барпо этилган улкан дарё. ytimg.com сайти фотосурати

Лекин ҳатто Ливия Жамаҳириясининг ютуқлари ҳам ҳозирда Эрон ва Хитойда амалга оширилаётган лойиҳалар билан солиштирганда унчалик улкан ҳисобланмайди. Эронда қувур тармоғининг биринчи линияси аллақачон қурилган ва ишга туширилган. У Форс кўрфазидан тузсизлантирилган сувни мамлакатнинг қурғоқчил марказий ва шарқий минтақаларига тортади. Лойиҳанинг қиймати 30 миллиард долларга баҳоланмоқда ва 2030 йилда якунланиши режалаштирилган. Сунъий сув йўлларининг умумий узунлиги 3700 километрни ташкил қилиши режалаштирилган.

Мао Цзэдунга тегишли бўлган янада баҳайбат лойиҳа Хитойда 2002 йилдан бери амалга оширилмоқда. Бу ерда ҳар бири тахминан 1300 километр узунликдаги учта канал қурилмоқда, улар йилига Хитойнинг шимолий ҳудудларига 15 куб километргача Янцзи сувини етказиб беради. Иш 2030 йилга қадар якунланиши режалаштирилган ва қурилиш харажатлари ҳайратланарли даражада 500 миллиард долларга етиши мумкин.

Дарвоқе, инсон фантазияси доимо инсон имкониятларидан устун бўлган ва ҳатто Сибир дарёларининг сув оқимини ўзгартиришдан ҳам ошиб кетадиган бир нечта гидротехника лойиҳалари мавжуд ва эҳтимол айнан шу сабабли улар амалга оширилмаган. Улардан бири Миср чўлидаги Қаттара чўкмасини сув билан тўлдириш лойиҳасидир. Тахминан 20 000 квадрат километр майдонни эгаллаган ва денгиз сатҳидан 130 метргача чуқурликка етадиган бу улкан чўкма XIX асрнинг охиридан бери муҳандисларни ўзига жалб қилиб келмоқда. Ўрта ер денгизидан канал қуриш орқали чўкмани ички денгизга айлантириш таклиф қилинган. Унинг сувлари нафақат Саҳрои Кабирнинг ички қисмини гуллаб-яшнаётган воҳага айлантиради, балки улкан электр станцияси турбиналарини ҳам қувватлантиради. Муқобил лойиҳа Нил дарёсидан чўкмага 320 километрлик қувур линиясини ётқизишни кўзда тутган.

1950 ва 1960 йиллари ҳатто АҚШнинг Марказий разведка бошқармаси ҳам бу ғояга аралашган. Марказий разведка бошқармаси таҳлилчиларининг фикрича, чуқурликни сув босиши Яқин Шарққа тинчлик ва ҳамжиҳатлик олиб келиши мумкин. Бироқ, канал ёки туннел қуриш учун ядровий портлашлар ҳам таклиф қилинган. Охир-оқибат, лойиҳанинг мураккаб геологияси, Иккинчи Жаҳон урушидан кейин Мисрда қолган мина майдонлари ва радиация билан ифлосланиш хавфи режадан воз кечишга мажбур қилган. Қоҳира расмийлари Қаттара чуқурлигини тўлдириш ўрнига, Нилдаги Носир тўғонини мамлакатнинг жануби-ғарбий қисмидаги Тошка кўллари билан боғлайдиган Янги водий лойиҳасини бошлаганлар. Бу эса экин майдонларини кўпайтириш ва Саҳрои Кабир қумлари орасида янги қишлоқ хўжалиги саноатини ривожлантириш имконини берди.

*Кўпгина мамлакатларда террорчи сифатида тан олинган ва тақиқланган ташкилот.